چکیده:
جامعه شناسی بدن گرایشی است که در دهه ی هشتاد به صورت جدی مطرح شد؛ اما در سابقه ی این بحث بیش از همه آرای فوکو جای می گیرد. از نظر فوکو، قدرت با تکنیک هایی بدن را رام و مطیع می کند تا آن را در خدمت خویش درآورد. انضباط ، تکنیک قدرت برای به انقیاد در آوردن بدن اســت . این بدان معناســت که قدرت روابط بدن را با مکان و زمان محــدود و معین می کند تا هیچ پیوندی میان بدن و این دو عنصر خارج از روابط تعیین و تعریف شــده انجام نپذیرد. اما در ادامه فوکو به مفهوم مقاومت می رسد و اشاره می کند که همچنان که قدرت در حال ثبت کردن خویش بر بدن اســت ، جریانی از مقاومت نیز در بدن در حال شکل گیری است . منتقدان پس از او اعلام کردند عرصه ای که بدن در آن همزمان که مجبور به اطاعت است - بیش از دیگر بدن ها- می تواند فوران کند و مقاومت را به نمایش بگذارد، هنر است . تعزیه ، بر پایه ی مراسم عزاداری شکل گرفت . مراسمی که صفویان آن را به عنوان نماد تشیع برای نمایش قدرت در برابر عثمانیان به راه انداخته بودند. اما خود به فرصتی تبدیل شد برای نمایش مقاومت در برابر شرایط سیاسی و اجتماعی حاکم ؛ مقاومتی در عرصه ی بدن شــبیه خوان و از طریق نظامی معکوس نظام انضباطی فوکویی . این به معنای نفی و رد هرگونه مناســبات تعیین شــده و محدود با مکان و زمانی است که بدن شبیه خوان را احاطه کرده است . با این روش - با وجود فضای بسته ی آن دوران - تعزیه به صورت امکان و فرصتی برای نافرمانی و نمایش مقاومتی تاریخی در برابر محدودیت های اجتماعی ، هنری و قومیتی در می آید.
خلاصه ماشینی:
جایگاه بدن بازیگر در تعزیه ؛ اطاعت یا نافرمانی تحلیلی فوکویی ازجامعه شناسی بدن درتئاتر پرستومحبی Parasto Mohebi محمدجعفر یوسفیان کناری Mohammad jaefar Yosefan kenari 153 فصلنامه تخصصیهنرهای مایشی دوره ی جدید،شماره ی هفتم ،تابستان ١٣٩٢ (رجوع شود به تصویر صفحه) پرستو محبی • دانشجوی دکترای تئاتر، دانشکده ی هنرهای نمایشی و موسیقی پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران (رجوع شود به تصویر صفحه) دکتر محمد جعفر یوسفیان کناری • استادیار گروه ادبیات نمایشی ، دانشکده ی هنر، دانشگاه تربیت مدرس 154 چکیده جامعه شناسی بدن گرایشی است که در دهه ی هشتاد به صورت جدی مطرح شد؛ اما در سابقه ی این بحث بیش از همه آرای فوکو جای می گیرد.
کلید واژگان : بدن ، اطاعت ، مقاومت ، فوکو، تعزیه ، شبیه خوان 155 فصلنامه تخصصیهنرهای مایشی دوره ی جدید،شماره ی هفتم ،تابستان ١٣٩٢ (رجوع شود به تصویر صفحه) مقدمه شــرایط تاریخی شکل گیری تعزیه از یک سو و فرم هنری و شیوه ی اجرای منحصر به فردش از ســوی دیگر، اهمیتی ویژه به این هنر آیینی ایرانی می دهد.
اما نکته ی مبهم در این جا شیوه و تکنیک مقاومت اســت که در آرای فوکو اشاره ای به آن نمی شود اما راهی بر شناخت آن گذاشته می شــود؛ فوکو به تکنیک انضباط به عنوان راهکار قدرت برای رام کردن و مطیع کردن بدن اشاره می کند و- همان طور که اشاره شد- شیوه ی جریان یافتن و اعمال انضباط نیز 165 فصلنامه تخصصیهنرهای مایشی دوره ی جدید،شماره ی هفتم ،تابستان ١٣٩٢ تعریف ، تعیین و تحدید مناسبات بدن با امکانات و موقعیت های مکانی و زمانی آن – یعنی دو اصل اساسی برای موجودیت یافتنش - است .