چکیده:
نجوم و ابزار نجومی در دوران بعد از اسلام به دلیل ضرورتها و نیازهای مختلف در زندگی مسلمانان نظیر آگاهی از زمان طلوع و غروب خورشید، جهت اقامه نماز و نیز مسائل جغرافیایی و به ویژه دریانوردی و پدیده طالع بینی، سعد و نحس بودن روزها، شبها و ساعات مختلف، به یکی از مهمترین پدیدههای علمی تبدیل شد. از جمله این ابزارهای نجومی اسطرلاب، قطب نما، قبله نما، ساعت آفتابی و غیره میباشد که به لحاظ دارا بودن این کاربردها توانستند جایگاه مهمی را در بین مردم و حتی صاحبان حکومت پیدا کنند. سیر رشد و تکامل این پدیدههای نجومی و پیچیده بویژه اسطرلاب از دوره سلجوقی آغاز گردید که یکی از شاخصترین دورهها در هنر فلز کاری به شمار میرود و در دوره صفوی، به اوج رشد و شکوفایی خود رسید. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی بر مبنای منابع دست اول تاریخی و به شیوه مطالعه کتابخانهای به بررسی ابزار و آلات نجومی در دوره صفوی به عنوان عاملی مهم و تأثیرگذار در رشد و پیشرفت علوم و به تبع آن پیشرفت فرهنگ و تمدن جامعه ایرانی در دوره صفویه میپردازد.
خلاصه ماشینی:
"اگر چه از قرون اولیه اسلامی در جهان اسلام، اسطرلاب مورد توجه بوده است، ولی در مجموع دوره شکوفایی این هنر در دوره صفویه بوده است و از قرن دوازدهم هجری، به علت عدم ثبات سیاسی در ایران و هرج مرج های داخلی و بیتوجهی به این قبیل علوم و فنون و از میان رفتن علما و دانشمندان و همچنین به سبب پیشرفت و توسعه اختراعات جدید، مانند ساعت در انواع مختلف (مچی، جیبی، دیواری) و قطبنما و قبلهنما و سایر دستگاههای مدرن نجومی مانند تئودولیت و غیره تمام اینها باعث شد که دانش و هنر مربوط به اسطرلاب رو به فراموشی گذارد.
(غزنی، 2536: 1) در مقدمه کتاب شرح بیست باب خواجه نصیرالدین تألیف عبدالعلی بیرجندی در تعریف اسطرلاب چنین آمده است: «اسطرلاب عبارت از صفحه مدور فلزی است که در روی آن درجاتی رسم شده و با اجزاء، مخصوص به خود وسیله اعمال مذکور بوده است و این آلت قرون متمادی در کمال اهمیت و اعتبار بوده و ستارهشناسان در شرق و غرب عالم به آن محتاج و وسیله و اسباب کار آنها بوده است اما در عصر حاضر به واسطه ترقیات علمی و صنعتی و اختراع آلات و اسباب دقیق اهمیت اولی خود را از دست داده است».
از دیگر اسطرلاب سازان عصر صفویه میتوان به عبدالعلی بن محمد رفیع اشاره کرد، که هفت نمونه از آثار او از سالهای 1707 تا 1714 میلادی باقی است و مخصوصا اسطرلابی طراز اول که در سال 1124/1712 برای شاه سلطان حسین ساخت (اکنون در موزه بریتانیا نگهداری میشود) و برادر او محمدباقر هم آن را تزیین کرد."