چکیده:
توقف بر شخصی از اهل بیت: به عنوان آخرین امام و مهدی منتظر، مسأله بی سابقه و جدیدی نبوده است. گروهی از شیعیان که امام کاظم7 را مهدی و قائم منتظر میدانستند با نام واقفیه یا واقفه شناخته شدهاند. این گروه ضمن اینکه بخش وسیعی از توان و فرصت حضرت رضا7 را مصروف خود ساخته بودند، از جهات متعدد تهدیدی جدی برای تفکر اصیل شیعی به حساب میآمدند. به همین مناسبت واکاوی ماهیت و شخصیتهای جریان مذکور، از زوایای مختلفی مورد توجه پژوهشگران و تحلیلگران مطالعات اسلامی قرار گرفته است. این پژوهشگران اغلب، انگیزهها و باورهای شخصی پایه گذاران واقفیه را عامل اصلی پیدایش این جریان برشمردهاند. اما نوشتار حاضر با روش سند پژوهی ضمن بررسی باورهای دینی و آموزههای اعتقادی جامعه شیعی آن روز، در پی اثبات این مدعاست که اندیشه واقفیه معاصر امام رضا7، استمرار و نسخة تکامل یافتهای از انحراف نخستینی است که در حاشیه دو اصل شیعی «امامت» و «مهدویت» شکل گرفته و در مقاطع مختلف ظهوری اقتضایی داشته است.
خلاصه ماشینی:
اما نوشتار حاضر ضـمن پـذیرش نسبی انگیزه های اقتصادی و سوء استفاده های افراد مذکور به عنوان عاملی تـأثیر گـذار در جریان واقفیه ، با رویکردی متفاوت سیر بحث را با این مبنا دنبال می کند که گرچه اطـلاق واژه واقفیه ناظر به گروهی است که در مقطع زمانی پس از شهادت امام کاظم ٧، وفات آن حضرت را انکار نموده و به تبع آن امامت حضرت رضا٧ را منکر شدند، امـا مطالعـه دقیق روایات و گزارش های تاریخی ، بیان گر وجود یـک تفکـر جریـان سـاز در لایـه هـای / مختلف اعتقادی ، اجتماعی و سیاسی جامعه شیعه می باشد که بـستر مناسـبی بـرای تـأثیر گذاری و توفیق بیشتر صاحبان انگیزه های ذکر شده به حساب می آیند که ظهـور دفعـی و اعلام موجودیت ناگهانی این گروه را امری غیر قابل پذیرش می سازد.
بر همین اساس شهرستانی بزرگ ترین اختلاف در جامعه اسلامی را در مسئله جانشینی پیامبر ٦ می داند: «وأعظم خلاف بین الأمة ، خلاف الإمامة ، إذ ما سل سیف فی الإسلام علی قاعدة دینیة مثل ما سل علی الإمامة فی کل زمان » 3 گروهی (شیعیان ) بر این باور بودند که استمرار وظایف نبوت در منصب امامت به عهده امام صورت می باشد.
اختلافات درون شیعی بر مسئله امامت و مهدویت فارغ از رقابت ها و انگیزه های سیاسی مخالفین اهل بیت : که در سرکوب و شکنجه آنها سنگ تمام گذاشته بودند، میان علویان به معنای عام و شیعیان به معنای خاص بر سر مسئله تعیین امام اختلافات مبنایی شدیدی رخ می داد که در نتیجه آن گروهی از بـاور بـه سلسله امامان منصوص خارج شده و اسباب شکل گیری انشعاباتی چون کیسانیه و زیدیه را فراهم ساختند.