چکیده:
در زمره علوم انسانی، علم مدیریت، و در میان مسایل این علم، مبحث نظارت و کنترل از جمله مسایل جنجال برانگیز و پر از چالش علوم انسانی- اجتماعی است که؛ پیش فرضها و مبانی تئوریک انسان شناختی و وجودشناختی در ابعاد آن بسیار دخیل است. این که، رویکرد ما به ماهیت انسان وجامعه "الهی باشد یا "سکولار" در نوع نگرش ما به اصول مدیریت، اهداف، و شیوههای آن، و ملاکهای ارزیابی و نظارت در حوزه مدیریت کشوری، و یا سازمانی متفاوت است، و به همان میزان عملکردهای آن نیز. در این تحقیق، فشرده ای از نظام ارزشیابی و نظارت اسلامی از نگاه نهج البلاغه امام علی (ع) عرضه شده است، و مبانی الهی و انسانشناختی و ارزش شناختی آن از کلام نورانی آن حضرت استخراج نموده ایم. سپس، با ذکر نمونههایی از اعمال نظارت مستقیم و غیرمستقیم برگرفته از سیره و سخنان آن بزرگوار، گامی هرچند کوتاه، درجهت تبیین شیوه نظارتی امام (ع) برداشته شده است، باشد تا از این رهگذر گوشهای از غنای علمی و فرهنگی آموزههای اجتماعی دین مبین اسلام به نمایش گذارده، برتری وتعالی آن را برآموزههای غربی نشان دهیم.
خلاصه ماشینی:
بعد از پیامبرگرامی اسلام ، امیر مؤمنان علی (ع )- درفرصت کوتاهی کـه زمـام خلافـت را بـه دسـت گرفت - نیز در پی ایجاد حکومت ، با انجـام اصـلاحات زیـاد و نوسـازی تشـکیلات و احقـاق حقـوق انسانی، مدیریت جامعی را به اجرا گذاشت که در حقیقت اقتدار و امتداد خط نورانی مدیریت نبـوی و قرآنی است ، ایشان مدیر را همچون نخ تسبیح تشبیه میکردند که دانه ها را بهـم پیونـد مـیدهـد (نهج البلاغه ، خطبه ١٤٢) مهم ترین وظیفه حاکم اسلامی چیست ؟ در میان مولفه های مختلف مدیریت نظیر هدف گذاری، سیاست گذاری، برنامه ریـزی، سـازمان - دهی سنجش و ارزیابی، مقوله نظارت و کنترل از حساسیت و اهمیت ویژه ای برخـوردار مـی باشـد.
حداقل پنج نکته از این کلام علوی قابل استنباط است : ١) ضرورت اصل نظارت (و ابعث العیون ) ٢) ویژگیهای ناظر که صداقت و وفاء است (اهل الصدق و الوفاء)؛ ٣) در این بیان برنظارت مخفیانه (عین ) تاکیده شده اسـت ، کـه البتـه نـافی نظـارت غیـر مخفیانـه نیست ؛ ٤) از فواید نظارت ، سوق دادن کارگزاران به عمل صحیح است (حدوه لهم )؛ ٥) هدف از نظارت بر اساس این کلام ، ترویج فرهنگ امانت داری و برخـورد لطیـف بـا مـردم اسـت (علی استعمال الامانه و الرفق بالرعیه ) بحث نظارت در اسلام - همان گونه که دراصل هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی نیز مورد تاکید قرار گرفته است - در شقوق چهارگانه زیر جای بررسی و پژوهش دارد: اول : نظارت دولت بر مردم دوم : نظارت مردم بر دولت سوم : نظارت دولت بر ارکان دولت چهارم : نظارت مردم بر مردم (نظارت مورد بحث در علم مدیریت ، بر شق سوم از نظـارت هـای فـوق الذکر تاکید و تمرکز دارد)، شرح مختصر مواردفوق الذکردرسـیره امیرمومنـان علـی(ع ) بقـرار ذیـل است : در حکومت علوی- برخلاف آنچه از نظامات مدیریتی مغرب زمین هم اکنون مشـاهده مـیشـود- نظارت متقابل مردم و حاکمان یک اصل بنیادی در نظام اجتماعی شـمرده شـده و حکومـت پویـا و ملت آگاه را بر این امر مهم فرا خوانده اند.