چکیده:
از دیدگاه حکیم مؤسس، بیتردید معاد جسمانی است، ولی جسمانیت معاد، نه به بدنی مثالی است و نه با عود نفس به بدنی مادی دنیوی، بلکه ایشان با مبنا قراردادن اصل اتصال مراتب وجود در نزول عالم، و حرکت و عروج حقایق و موجودات به سوی غایتی برتر در صعود عالم از یکسو، و اصل ترکیب اتحادی نفس و بدن از سوی دیگر، معادی را به تصویر میکشد که در آن، بدن، پس از قطع تعلق دنیوی نفس، با حرکت خود، به مرتبه وجودی نفس ارتقاء مییابد و شایسته تعلق نفس متناسب با نشئه آخرت میشود؛ چنانکه در بدو پیدایش انسان نیز این بدن بود که با حرکتی جوهری به مرتبه شایستگی حدوث یا ظهور روح مجرد رسید. در این اندیشه در انسان اخروی مرتبه حسی و مادی حذف نمیشود، بلکه اصولا آخرت نشئهای است که تمامی مراتب وجودی در آن یکجا جمع شده است و نفس حاصل از حرکت جوهری جسم به استکفای ذاتی بر ظهور تفاصیل خود قدرت مییابد. بر این اساس، آخرت موطن جمع و فرق و اجمال و تفصیل است و ازاینرو، مرتبه مادی انسان با تبدلی که در آن رخ میدهد، در نشئه آخرت حضور دارد.
خلاصه ماشینی:
"1 سرانجام اشکال مرحله چهارم این است که گمان رفته است صدق بالذات معنا یا ماهیتی بر هویتی خارجی و به تعبیر دیگر، حمل آن بر هویت خارجی به حمل هوهو و بدون واسطه در عروض، مستلزم موجودیت خود آن معنا و ماهیت در آن هویت است؛ بهطوریکه مثلا معنای «علی انسان است» که در آن علی به هویتی خارجی اشاره است، برای توضیح دراینباره، ر.
از دیدگاه ایشان، این مراتب بی هیچ طفرهای و بدون آنکه بتوان بین دو مرتبه از آن واسطهای تصویر کرد (همان، ج2، ص107) تا پایینترین مراتب، یعنی مرتبه بدنی امتداد یافته است و به حکم اتحاد مراتب، نفوس کلیه و جزئیه در ادامه سیر خود با بدن نیز متحدند و از این منظر از بدن با عنوان مرتبه نازله نفس تعبیر میشود.
اما در بحث رابطه نفس و بدن، حکیم مؤسس چه تلقیای از بدن بهعنوان یکی از اجزای مرکب نفس و بدن دارد؟ آیا بدن از دیدگاه ایشان همان روح بخاری است یا ایشان صور عنصریه متباینه بالفعل در ضمن مرکب را بدن انسان میداند و یا شاید تلقی دیگری از بدن دارد؟ بدون آنکه بخواهیم در اینجا به بحث مفصل چیستی مزاج و بقاء یا عدم بقاء صور عناصر در ضمن مرکبات وارد شویم و دلایل هر یک را برشماریم- بحثی که حکیم مؤسس خود هرچند به اجمال بدان اشاره کرده است (همان، ج2، ص88-90) ـ بهاختصار تبیینی از بدن مورد نظر این حکیم خواهیم داشت و نتیجه چنین تبیینی را هنگام تحلیل جسمانیت معاد پی میگیریم."