چکیده:
فعل از اجزای بنیادین زبان است که نسبت به سایر اجزای آن دستخوش تغییرات کمتری میشود و ریشه جزئی است که میان لغتهای تشکیلدهندۀ یک خانوادۀ لغوی مشترک است و معنی اصلی آن لغتها را دربردارد (ابوالقاسمی، 1383: ص 146). با شناخت ریشۀ فعل در یک زبان میتوان بسیاری از واژههای آن زبان مثل مصدر، مادۀ فعل، صفت فاعلی، صفت مفعولی و... را که مشتق از آن هستند، شناسایی کرد. این پژوهش برآیند دو طرح پژوهشی: 1ـ جمعآوری و تحلیل مصادر زبانهای گیلکی، تالشی و تاتی (انجامشده در سال 1392) و 2ـ بررسی ریشهشناختی افعال زبانهای تاتی، تالشی و گیلکی (در حال انجام) است. در پژوهش نخست از هر کدام از زبانهای تاتی، تالشی و گیلکی 10 گونه (مجموعا 30 گونه)، انتخاب و مصادر آنها جمعآوری و تحلیل شده است. در مجموع نزدیک به 14 هزار مصدر ساده و پیشوندی در این زبانها وجود دارد. در طرح دوم، از روی مصادر جمعشده، ریشۀ افعال این 30 گونۀ زبانی استخراج میشود. 200 تا 300 ریشۀ فعل در گونههای مختلف وجود دارد که در این 30 گونۀ زبانی تکرار میشوند و تفاوت آنها در این بخش اندک است. تعداد قابل ملاحظهای از آنها در زبانهای ایرانی باستان مثل اوستایی و فارسی باستان یافت میشود و تعدادی نیز در سایر زبانهای ایرانی قابل پیگیری است، اما ریشههایی نیز وجود دارند که باید در دیگر زبانهای هندواروپایی به سراغ آنها رفت.
خلاصه ماشینی:
"به طور خلاصه شکلهای ریشۀ ضعیف و قوی در زبانهای مورد بررسی را میتوان در جدول زیر نشان داد: زبان / گونه صورت ضعیف ریشه صورت قوی ریشه تالشی شمالی -ā- -o- گیلکی رشتی (در مواردی اندک) -ә- -â- سایر گونههای بازمانده که ریشه آنها دو شکل دارد -a- -â- در این زبانها از ریشة قوی غالبا برای ساخت فعلهای سببی (← مادۀ سببی یا واداری)، و از ریشة ضعیف برای فعلهای مجهول و لازم و مواقعی هم برای ساخت فعل واداری استفاده میشود، به عبارتی، در این زبانها گردش مصوت ایرانی باستان هم حفظ شده است.
مانند: jang-әst-en (جنگیدن، تاتی دروی)، zun-ust-e (دانستن، تالشی پرهسری)، әrz-әst-әn (ارزیدن، گیلکی رشتی) در زبان تاتی و تالشی ظاهرا مادۀ خاصی برای امر به کار میرفته است، البته باید گفت وجود چنین مادهای در زبانهای ایرانی باستان و میانه بیسابقه است، هنینگ در گویش گلین قیهای متوجه نوعی مادۀ التزامی شده است و در همان جا نوشته است فعل امر هم با علامتهای خاصی میآید (هنینگ، 1385: 66-67).
با توجه به از بین رفتن و یا کم رنگ شدن کاربرد مصادر ساده و پیشوندی در گویشهای ایرانی و تسلط یافتن مصادر مرکب، امروزه اغلب گویشوران جوان این مصدرهای پیشوندی را به جای همدیگر به کار میبرند، درحالیکه در قدیم کمتر چنین اتفاقی میافتاد، و هر مصدر کابرد خاصی برای خود داشت، به هر حال در مورد مصادر زیر نیز چندان نمیتوان به معانی ذکر شده و یا معانی مورد نظر جوانترها اعتماد کرد، بلکه باید به سراغ قدیمترها رفت و کاربرد هر کدام را فهمید، در این پژوهش بیشتر تاکید روی ساختواژه است بدان خاطر به بحث معناشناختی دقیق و جزیی کمتر پرداخته شده است: تاتی دروی: vәs."