چکیده:
هدف این پژوهش، توصیف کاربردهای گوناگون نحوی و معنایی حرف اضافه ی «سی» (si) در گویش دلواری- و بررسی پیشینه ی تاریخی آن است. این حرف اضافه دارای دو کاربرد محمولی و غیرمحمولی است: متمم «سی» غیرمحمولی همیشه ضمیر پی چسبی مفعولی است، ولی متمم های «سی» محمولی نقش های معنایی مختلفی از قبیل مقصد، پذیرنده، ذی نفع، کنش پذیر و غایت دارند. در ارتباط با تاریخچه شکل گیری و کاربرد این حرف اضافه دو فرضیه مطرح می شود. طبق فرضیه اول، «سی» حاصل تحول آوایی حرف اضافه [aɵiy] در فارسی باستان و بسط معانی و کاربرد آن است. وجود حرف اضافه مشابهی در بافت زبانی مشابه با کاربرد آن در کتیبه داریوش و روند کلی تحول حروف اضافه به صورت های تهی این احتمال را کاهش می دهد. فرضیه دوم ریشه این حرف اضافه را در دستوری شدگی اسم «سوی» و تحول آوایی آن می داند. بنابر شواهد تاریخی از دوره های مختلف تطور زبان فارسی و شواهد گویشی فرضیه دوم محتمل تر است.
خلاصه ماشینی:
به دلیل حضور گروه اسمی مفعول «ketav» امکان تفسیر نقشی و غیرمحمولی «سی» در جملۀ (١٢) منتفی است زیرا در این گویش ، فعل تنها یک موضوع درونی مستقیم به عنوان مفعول میگیرد و در نبود ساخت دو مفعولی، ابهامی باقی نمیماند که «سی» در کاربرد محمولی آن به کاررفته است و متمم آن نقش معنایی پذیرنده دارد.
در بررسی ریشه های ممکن تاریخی این حرف اضافه با دو امکان مواجه شدیم و بر آن اساس دو فرضیه مطرح میشود: یکی آنکه این حرف اضافه از قبل به صورت [aɵiy] در زبان فارسی باستان وجود داشته است و این گویش آن حرف اضافه را حفظ کرده است و به مرورزمان کاربرد آن به صورت غیرمحمولی ظهور یافته است ، و دیگری آنکه این حرف اضافه حاصل دستوریشدگی اسم «سوی » با مشخصۀ معنایی غالب «جهت » است و کاربرد غیرمحمولی آن بخشی از جریان تحول زبانی و فرایند دستوریشدگی این اسم است .
اما صورت دستوریشده «سوی» که مورد تقلیل آوایی قرارگرفته است ، به صورت حرف اضافۀ مکان نمای جهتی «سی» در این گویش به کار می رود و متمم آن ، مقصد کنش را نشان میدهد (مثال ٣٦).
vagašt si velat جهت نمای «سی» در دلواری، در سیر تحول دستوری کاربردهای دیگری نیز یافته است که در مثال های (١٩-٣٣) به آن ها پرداختیم و مشخص شد که این حرف اضافه ، علاوه بر متمم مقصد، متمم های مختلفی از قبیل پذیرنده ، کنش پذیر، ذی نفع و غایت اسمی یا مصدری میگیرد.
Heine, Brend Tania Kuteva, 2002, World lexicon of grammaticalization, Cambridge University Press, Cambridge.
Traugott, 2003, Grammaticalization, Cambridge University Press, Cambridge.