چکیده:
بنمایة کلان "در کوزه (خم) افتادن (انداختن)" و شکل دگردیسییافتة آن، که ریشه در آیینهای کهن ایرانی دارد، یکی از تصاویر رایج در اشعار و قصهها و حتی ضربالمثلهای ادب فارسی است اما بهعلت فراموششدن آیینهای مربوط به آن، منشا این تصاویر ناشناخته مانده است. در مقالة حاضر بخشی از قصهها و ضربالمثلها و صورخیال ادب فارسی را، که حامل این آیین هستند، تحت بررسی قرار دادهایم. حاصل کار نشان میدهد که ادبیات بهطور غیرمستقیم، نگهدارنده و حافظ شعائر و آداب و رسوم بیشماری نظیر این آیین است. همچنین گاهی همبستگی کامل میان آیین و تصویر ادبی وجود دارد و گاهی شعائر و آیینها ازنظر صورت یا محتوا، متاثر از نفسانیات شاعر و عوامل خارجی تغییر یافته و دگرگون شدهاند.
The "falling into a jar" motif along with its other changed forms is rooted in the rituals of death and rebirth festivals in the ancient Iran. Although this ceremony has vanished، its images exist in Persian poetry and folktales. In this paper the researchers have explored a number of stories، proverbs and figures of speech that contain this ceremony. The result of this research shows that literature preserves these customs and festivals. In addition، there is a strong connection between this ceremony and literary images، and sometimes the structure or themes have been changed by the poet’s feelings or social conditions.
خلاصه ماشینی:
این تصاویر به مرور زمان نخست وارد حوزه بازآفرینی ابتدایی می شوند و به تناسب نگاه اجتماع و فرد، در شکل اسطوره و حماسه و گاهی قصه بنیادین ظهور می یابند، اما بر اثر کسب تجربه در دید انسان فرهنگی قداست خود را از دست می دهند و بدین ترتیب در ناخودآگاه همان قوم قداست آن فراموش می شود؛ درحالی که از لوح ضمیر ایشان زدوده نمی شود و از راه ذهنیت شاعران (پردازندگان ) به آیندگان منتقل می شود.
گذشته از این ، گاهی میان بافت های ادبی و آیین ها توافق کامل وجود دارد و گاهی از رهگذر تغییر اندیشه اقوام و تحولات اجتماعی و حتی اقتصادی ، آیین ها دچار تحول و دگردیسی معنایی می شوند و حتی به تصاویر خیال شعری محدود می شوند که خالق اثر خودآگاه یا ناخودآگاه ، آن را در شعر یا متون روایی خود به کار می برد و ممکن است از ریشه آن آگاهی نداشته باشد.
اما این تصویر از کجا آمده و سیر تحول تدریجی مفهوم آن چگونه بوده و شاعران بر چه بسترهایی موفق شدند از ملازمات مرتبط با تصویر بهره بگیرند و به حوزه ادب خمری گام بگذارند؟ پیشینه تحقیق پیش از این درباب تصویر کوزه گر در شعر فارسی و تصاویر مرتبط با آن دو تحقیق جدی صورت گرفته است : در بررسی اول ، سیروس شمیسا تصویر را از جنبه اینکه خاک وجود انسان گل کوزه گران خواهد شد بررسی کرده و نمونه هایی از شعر خیام آورده و بیان کرده که چون خداوند انسان را از گل ساخت به کوزه گر تشبیه شده است (شمیسا، ١٣٧٧: ١٠٢٤/٢).