چکیده:
شرف الدین حسن حکیم شفائی اصفهانی،(956-1037ﮬ ) طبیب، عارف و شاعرپراقتدارعهد صفوی است. وی طبیب مخصوص، ندیم و شاعر مورد احترام شاه عباس اول بود که به خاطر شوخ طبعی، شیرین سخنی، دانش و مجلس آرایی اش از طرف این پادشاه به القاب ملک الشعرا و ممتاز ایران مفتخرشد. وی استاد شاعران عهد خود بویژه صائب تبریزی بوده و درآوردن اصطلاحات طبی بیشتر به خاقانی نظرداشته است: کف به لب آورده مصروعیست پنداری محیط آبنوس اندر برش فاوانیا آساستی شفائی از راه طبابت امرار معاش نمود. دیوان او دربردارنده 12000بیت در قالب 10 قطعه،10ترکیب بند و1ترجیع بند و 47رباعی است ونیز 1060 غزل دراین میان جلوه می کند. در بیشتر غزلهایش مانند خاقانی ردیف آورده است. آنچه اشعارحکیم شفائی را امتیاز خاص بخشیده به کار بردن فراوان لغات و اصطلاحات طبی است که بیشتر در قصاید و غزلیاتش دیده می شود. ابداع مضمون های گوناگون برگرفته ازتخیلهای ظریف و دقیق همراه با صورخیال تازه و غریب در اشعارحکیم شفائی باعث زیبایی و برجستگی شده است. در میان اصطلاحات طبی موجود دردیوان حکیم شفائی55 مورد از ادویه ها و گیاهان دارویی و نیز60 مورد از انواع بیماری ها و 35 مورد اصطلاحات متفرقۀ طبی آمده است که هرکدام کاربرد ویژه ای داشتهاند و با توجه به شغل طبابت حکیم شفائی، وی آشنایی کاملی با این اصطلاحات داشته است. حکیم شفائی با کاربرد فراوان لغات و اصطلاحات طبی توانسته است که با طرز خاص خود از این اصطلاحات تصویرهای برجسته و شگفت انگیزی بیافریند . شرف الدین حسن حکیم شفائی اصفهانی(1037-956 ﮬ.ق) طبیب، عارف و شاعر پراقتدار عهد صفوی است. وی طبیب مخصوص، ندیم و شاعر مورد احترام شاه عباس اول بود که به سبب شوخ طبعی، شیرین سخنی، دانش و مجلس آرایی اش از طرف این پادشاه به القاب ملک الشعرا و ممتاز ایران مفتخرشد. وی استاد شاعران عهد خود به ویژه صائب تبریزی بوده است. او از راه طبابت امرار معاش می کرد. دیوان شفائی12000 بیت دارد که شامل 10 قطعه، 10 ترکیب بند، 1ترجیع بند و 47 رباعی و 1060 غزل است. ابداع مضمون های گوناگون برگرفته از تخیلهای ظریف و دقیق همراه با صورخیال تازه و غریب در اشعار حکیم شفائی باعث زیبایی و برجستگی شده است. قصاید و غزلیات شفائی با بسامد بالای لغات و اصطلاحات طبی از امتیاز خاصی برخوردار است. در میان اصطلاحات طبی موجود در دیوان حکیم شفائی55 مورد از ادویه ها و گیاهان دارویی و نیز60 مورد از انواع بیماری ها و 35 مورد اصطلاحات متفرقۀ طبی آمده است که هرکدام کاربرد ویژه ای داشتهاند. حکیم شفائی با کاربرد فراوان لغات و اصطلاحات طبی توانسته است که با طرز خاص خود از این اصطلاحات تصویرهای برجسته و شگفت انگیزی بیافریند.
Sharafoddin Hassan Hakim Shefai Esfehani (956-1037 AH) was a physician، mystic، and a skilled poet who lived at the Safavid time. He served as the private physician of King Abbas the first and waited on him as an interlocutor and a respected poet. The king granted him the titles “poet laureate” and “Iran’s apex” by virtue of his humorousness، glib tongue، knowledge، and ability to entertain. Shefai was the master of the poets of his time especially Saeb Tabrizi. He is considered similar to Khaqhani in that he introduced medical expressions into poetry. For example: Everything looks foamy-mouthed like an epileptic patient، As though ebony vanes lay among favanya petals. Shefai made a living through practicing medicine. His anthology consists of 12000 verses bundled into 10 pieces (qheteh)، 10 tarkib bands، one refrain، 47 quartets، and 1060 sonnets. Like Khaqhni’s poems، most of his sonnets contain a rhyme pattern. However، what distinguishes Shefai is the vast use of medical words and expressions mostly in his odes and sonnets. His poetry is endowed with a specific elegance created through a variety of concepts that are based on imaginative thinking and to-the-point figures of speech. Among the medical concepts employed in Shefai’s anthology، one comes across 55 herbs and herbal drugs، 60 diseases، and 35 miscellaneous expressions each of which has a certain application and stands in full professional orientation to the poet. The salient presence of such concepts has led to an amazing work of art framing a multitude of images and figures.
خلاصه ماشینی:
نوع سیاه آن یبوست آورست که اجتناب از خوردن آن اولی است و سفید او مسکن، تشنگی، عطش و حرارت و با قوه محلله و ملین طبع و بو دادۀ او قابض و جهت تبهای حاره ای و غلیان خون و خشونت سینه (سرفه های شدید) و حلق و زبان و علل صفراوی و ذات الجنب و امراض دموی و اخلاط سوخته و سرفه و روغن آن برای درد مفاصل و نقرس حار مفید است»(مؤمن حسینی، 1376: 156) شفائی درنکوهش حساد آنان را در دورویی به گیاه بزرقطون تشبیه کرده که با وجود خواص فراوان اجتناب از خوردن او اولی است؛ زیرا هم خواص سمی دارد و هم مانند تریاک پاد زهر است: دو زبان و دو رو چو بزرقطون از درون سم و از برون تریاق (شفائی، 1362: 82) درکتاب داروهای قلبی با ذکر ویژگی دو خاصیت متضاد بزرقطون آمده است که: «بزرقطونا هرگاه ناکوفته خورده شود اثر تبرید از آن ظاهر شود و ضرری از آن به وقوع نیاید و چون کوبیدة آن قدری خورده شود احداث عظیمی نماید و بسا باشد که به سر حد هلاک رساند و از این سبب کوبیدۀ آن را از جمله سموم شمارند» (موسوی،1383: 248و249، نقل از مهدویفر،1391: 113و 114).
شاعر در بیت زیر با آگاهی از اینکه مومیایی برای التیام شکستگی کاربرد دارد میگوید: اگر نخل بخت خود را در مومیایی پرورش بدهم، باز هم از بخت بد من آن درخت شکسته میروید: به مومیایی اگر نخل بخت بنشانم همان به طالع بختم شکسته می روید(شفائی، 1362: 73) 4- بیماری ها در میان اصطلاحات طبی دیوان شفائی 60 مورد از انواع بیماریها یاد شده است.