چکیده:
واکاوی قوه وهم، واجد ابعاد گوناگونی چون اثبات قوه وهم، استقلال و انفکاک قوه وهم، چگونگی پیدایش معانی وهمی، مادی یا مجردبودن قوه وهم، رابطه قوه وهم با عقل نظری و عملی است. در پژوهش حاضر تبیین، تحلیل و نقد دیدگاههای ابنسینا در ابعاد مذکور در نظر گرفته شده است. به باور نگارندگان ادله اثبات قوه وهم نقدپذیرند. ابنسینا وهم را قوهای مستقل از قوه عاقله و در عین حال مادی میانگارد که هر دو دیدگاه بر اساس مبانی ابنسینا غیر قابل پذیرشاند. براهین اثبات تعدد قوای نفس ناطقه، شامل ادراکات وهمی نمیشوند و عدم تغییر اینگونه ادراکات نشاندهنده مجردبودن آنها و محل آنهاست.
خلاصه ماشینی:
"آنچه با عقل مخالف باشد، غیر از خود عقل است؛ بنابراین قوۀ باطنی دیگری غیر از عقل و خیال این معانی را ادراک میکند که واهمه است و این قوه همانند حس و خیال، مادی است (همان، ص84)؛ ازاینرو از نگاه بوعلیسینا انسان ادراک معانی جزئی به عنوان یک فعل را انجام میدهد که با افعال هر یک از قوای باطنی نفس متفاوت است.
در این صورت وهم مطیع عقل شده، با آن معارضه نمیکند و عقل بر غیب مطلع میشود (ابنسینا، [بیتا]، «الف»، ج3، ص413)؛ مانند کسی که بازی شطرنج یا نرد میکند، ممکن است از همه ادراکات حسی مانند تشنگی و گرسنگی غفلت نماید (همان، ص334)؛ به همین نحو اگر کسی دردی در یکی از اعضای بدن خویش داشته باشد، قوه وهم نمیتواند به صور غیبی توجه کند و ادراک او صرف امور محسوس میگردد؛ بنابراین رابطه عکس میان ادراکات حسی و عقلی در پرتو قوه وهم برقرار است و توجه شدید به یکی واهمه را از توجه به دیگری باز میدارد.
یادآوری این نکته ضروری مینماید که در برخی موارد، وهم با عقل نظری موافقت میکند؛ چراکه «عقل با کمک قوه وهم و خیال قادر به درک کلیات از جزئیات محسوس است و میتواند معانی کلی را با تجرید معانی از صور ادراک کند» (همو، 1375، ص304)؛ لذا «انسان بالذات از جهت حواس سپس از طریق وهم اشیا را ادراک میکند» (همو، [بیتا]، «الف»، ص22) و «علم به اینکه شیء محسوس در خارج موجود است، از [راه] عقل و وهم است» (همو، [بیتا]، «ب»، ص ۶٨)."