چکیده:
یکی از اساسیترین پایههای متافیزیک اصل علیت است. فیلسوفان در تحلیل این اصل فروعاتی را استخراج کردهاند. یکی از آنها ضرورت علی است. بنابه رأی فیلسوفان، شیء ممکن تا به مرحلة وجوب وجود از ناحیة علت تامهاش نرسد موجود نمیشود. این رأی در نزد برخی از متکلمان ناصواب تلقی میشود، زیرا به گمان ایشان ضرورت علی بنیاد اختیار را در فاعلهای مختار متزلزل میسازد. ازاینرو، ایشان اولویت را جایگزین ضرورت کردهاند. از سوی دیگر، برخی از اصولیون امامیه نیز ضرورت علی را ناقض اختیار دانستهاند، ولی ضرورت علی را در غیر فاعل مختار پذیرفتهاند. اما استاد فیاضی رأی دیگری اختیار کرده است. از نظر ایشان علت تنها ایجادکنندة معلول است و برای ایجاد آن نه لازم است معلول را ضروری کند و نه اولی به وجود. ایشان برای مدعای خود ادلهای اقامه کرده است که ملاحظات آن ادله هدف ما در این مقاله است.
خلاصه ماشینی:
"بنابراین، در ظرف وجوب معلول، وجود معلول به عین ایجاب علت حضور دارد و واجب است و در این ظرف، اصلا نمیتوان گفت که معلول معدوم است، زیرا اگر معلول در این ظرف معدوم باشد، تنها باید به امتناع علتش امتناع سابق داشته باشد.
دلیل پنجم بر عدم وجوب سابق و نقد آن اگر ممکن قبل از وجودش واجب باشد، فاعل مختار فاعل مختار نخواهد بود؛ استدلال بر مدعای فوق به این صورت است: ـ فاعل مختار متمکن از هر یک از فعل و ترک است، زیرا اختیار جز تمکن فاعل از فعل و ترک نیست؛ ـ هر کسی که متمکن از هر یک از فعل و ترک باشد هر یک از فعل و ترک برای او ممکن است، زیرا قدرت به محال تعلق نمیگیرد؛ ـ بنابراین، اگر ممکن به سبب وجود علت تامهاش واجب شده باشد، واقع خالی نیست از اینکه یا تمام چیزهایی که با آن فاعل علت تامه میشود موجود شده است یا موجود نشده است، زیرا ارتفاع نقیضین مانند اجتماع نقیضین محال است؛ ـ و بر اساس هر دو فرض هیچیک از فعل و ترک ممکن نخواهد بود، زیرا: ـ بنابر فرض اول، هرگاه همة چیزهایی که با آن فعل علت تامه میشود موجود شده باشد، وجود فعل واجب است؛ هرگاه وجود فعل واجب شده باشد، ترک آن ممتنع است؛ هرگاه ترک آن ممتنع باشد، فعل و ترک برای فاعل ممکن نخواهد بود."