چکیده:
چکیده بسیاری از آیات قرآن کریم مشتمل بر مضامینی اخلاقی بوده که اگرچه بر اساس مصالح و مفاسد نفس الامری وضع شده، ولیکن از آنجا که گزارهها و مفاهیمی متعدد و متنوع را در خصوص رفتار انسانی و علائق و خواستههای او بیان می کند، لذا باعث شده برخی در کتب و تفاسیر اخلاقی خود، برداشتهای مختلفی از یک آیه ارائه کرده و این آیات را «منطقةالفراغ» دین اسلام معرفی کنند. این نوع نگاه، پرسشهای مهمی را به دنبال دارد که؛ علت بیان پراکنده این گزارههای اخلاقی چیست؟، چه نظامی بر این آیات حاکم است؟ و جایگاه این نظام در مجموعه نظام معارف اسلامی چیست؟ در این مقاله تلاش شده تا اولا؛ رابطه میان آیات اخلاقی قرآن و نظام معارف اسلامی تبیین شده، و ثانیا؛ نظام حاکم بر این آیات و جایگاه آن در تحول و تکامل دین اسلام، ترسیم گردد. بدین منظور، از روش «تحلیل محتوا» برای استخراج، طبقه بندی و مقوله بندی گزارههای اخلاقی استفاده شده تا در مرحله اول؛ اصول و مبانی حاکم بر ساختار این نظام اخلاقی استخراج، و در مرحله دوم؛ مؤلفههای آن بر مبنای منابع اصیل و ثقه اسلامی، مورد سنجش قرار گیرند. رهآورد استفاده از این روش، ارائه مدلی جامع جهت اثبات وجود نظامی جامع بر معارف اخلاقی قرآن و کارآمدی این نظام در رشد و هدایت افراد و جوامع بشری است. این مقاله مستخرج از پژوهشی گسترده جهت بررسی آیات اخلاقی قرآن کریم است که تلاش دارد جامعیت و کارآمدی دین اسلام را در هدایت و اداره افراد و جوامع بشری اثبات نماید. واژههای کلیدی: قرآن کریم، دین، فرد، اجتماع، نظام اخلاقی، تحلیل محتوا. بسیاری از آیات قرآن کریم مشتمل بـر مضـامینی اخلاقـی بـوده کـه اگرچه بر اساس مصالح و مفاسد نفس الامری وضع شـده ، ولـیکن از آنجا که گزاره ها و مفـاهیمی متعـدد و متنـوع را در خصـوص رفتـار انسانی و علائق و خواسته های او بیان می کند، لذا باعث شده برخـی در کتب و تفاسیر اخلاقی خود، برداشت هـای مختلفـی از یـک آیـه ارائه کرده و این آیات را «منطقۀالفراغ » دین اسلام معرفی کنند. این نوع نگاه ، پرسش هـای مهمـی را بـه دنبـال دارد کـه ؛ علـت بیـان پراکنده این گزاره های اخلاقی چیست ؟، چـه نظـامی بـر ایـن آیـات حاکم است ؟ و جایگاه این نظام در مجموعـه نظـام معـارف اسـلامی چیست ؟ در این مقاله تلاش شده تا اولا؛ رابطـه میـان آیـات اخلاقـی قـرآن و نظام معارف اسلامی تبیین شده ، و ثانیا؛ نظام حـاکم بـر ایـن آیـات و جایگـاه آن در تحـول و تکامـل دیـن اسـلام ، ترسـیم گـردد. بـدین منظور، از روش «تحلیل محتوا» برای استخراج ، طبقـه بنـدی و مقولـه بندی گزاره های اخلاقـی اسـتفاده شـده تـا در مرحلـه اول ؛ اصـول و مبانی حاکم بر ساختار این نظام اخلاقی استخراج ، و در مرحلـه دوم ؛ مؤلفه های آن بر مبنای منابع اصیل و ثقه اسلامی، مورد سـنجش قـرار گیرند. رهآورد استفاده از این روش ، ارائه مدلی جامع جهـت اثبـات وجود نظامی جامع بر معارف اخلاقی قرآن و کارآمدی این نظـام در رشد و هدایت افراد و جوامـع بشـری اسـت . ایـن مقالـه مسـتخرج از پژوهشی گسترده جهت بررسی آیات اخلاقی قرآن کریم اسـت کـه تلاش دارد جامعیـت و کارآمـدی دیـن اسـلام را در هـدایت و اداره افراد و جوامع بشری اثبات نماید.
خلاصه ماشینی:
"به عبارت دیگر این تحقیق به دنبال آن است تا با استخراج گزاره هـای اخلاقـی مطرح شده در آیات قرآن کریم و بررسی و طبقه بندی آنها بـه ایـن سـوالات اصـلی پاسـخ دهد که : الف ) آیا گزاره های اخلاقی متعدد و متنوع مطرح شده در قرآن کریم قابلیت سـاخت یک نظام اخلاقی جامع جهت تعالی و رشد افراد و جوامع بشری را دارند؟ ب ) چگونه میتوان از مجموع گزاره های اخلاقی قرآن ، بـه نظـام هـای مسـتقلی بـرای هدایت افراد و جوامع بشری دست یافت ؟ به منظور پاسخگویی به سوالات فوق ، ابتـدا بـه تبیـین مفهـوم اخـلاق و جایگـاه آن در قرآن کریم پرداخته و سپس با معرفی روش «تحلیل محتوا» به عنوان روشـی مناسـب جهـت استخراج گزاره هـای اخلاقـی و ترسـیم آنهـا در قالـب نمودارهـایی نظـام منـد، گـزاره هـای اخلاقی مطرح شده در قرآن کریم استخراج و در قالب جـدول و نمودارهـایی جـامع در دو حوزه فردی و اجتماعی ترسیم شده تا پاسخ سوال دوم نیز به خوبی تبیین شود.
در ادامه میتوان شبیه همین مدل را در بعد هدایت اجتماعی نیز مشاهده نمود: نمودار ٢: نظام هدایت اجتماعی در قرآن کریم مدل هدایت اجتماعی موانع مقدمات الزامات اصول و مبانی انحراف از توحید اسراف و تبذیر علم و بصیرت احسان انفاق بلوغ فکری انسانها افراط و تفریط تعصبات جاهلی رعایت صداقت آینده نگری عدم سلطه شیطان پذیرش حقوق متقابل بر بندگان مخلص وفای به عهد و صداقت مبنای فحشاء کم فروشی رعایت عدالت رعایت عدالت پیمان اخلاق اسلامی تصرف اموال کسب ادب و امیدواری به تکبر و غرور صداقت توحید دیگران احترام رحمت خدا القای دشمنی میان استفاده صحیح از خضوع در برابر احترام به حقوق دلبستگی به دنیا مردم امکانات دیگران و خدا دیگران تحقیر نعمت های عدم احترام به رعایت عدالت الهی حقوق دیگران داشتن باورها و اعتقادات مشخص ، اولین اصل برای فعالیت هر انسان و جامعه ای بـوده و تعیین کننده جهت حرکت آنها میباشد که توجه مستمر به آن ، عـدم انحـراف از مسـیر و برنامه تعیین شده را ضمانت مینماید."