چکیده:
بـا انحطـاط صنایـع دسـتی و کاهـش صـادرات ابریشـم در عصـر ناصـری ، اقتصـاد کشــور، عمیقــا بــه بخــش کشــاورزی وابســته شــد. بــه ایــن ترتیــب ، زمیــن و مالکیــت آن اهمیتــی بیــش از گذشــته یافــت . قحطی هــا کــه معلــول مجموعــه ای از عوامــل طبیعــی و اقتصــادی بودنــد موجــب مــرگ و میــر و مهاجــرت کشــاورزان و کشــت نشــدن زمین هــای کشــاورزی می شــدند. کاهــش محصــولات زراعــی ، یــا زمین هــا را بــه تصــرف دولــت و مـلاکان بـزرگ درمـی آورد و یـا بـه موقوفـات می افـزود. ایـن وضعیـت بـه تضعیـف خـرده مالکـی و تبدیـل خـرده مالـکان بـه کارگـران روزمـزد می انجامیـد. قحطـی ، دولـت را دچـار بحـران مالـی می کـرد و دولـت بـرای رهایـی از ایـن بحـران بـه فـروش خالصه هـا پرداخـت . فـروش خالصه هـا قیمـت غـلات را افزایـش داد، طبقـه جدیـد تاجـر- مـلاک را پدیـد آورد و بـر قـدرت و نفـوذ سیاسـی مـلاکان بـزرگ افـزود.
خلاصه ماشینی:
"خالصه هــای بــذری نیــز زمین هایــی بودنــد کــه در ســال های قحطــی بــه دســت صاحبانشــان کشــت نشــده بودنــد و حکومــت بــرای آبــادی دوبــاره ، پــس ازقحطـی ، بـذری را در اختیـار مالـکان قـرار داده و زمیـن را بـه خالصه هـا افـزوده بــود؛ ایــن امــلاک پــس از برداشــت محصــول و پــس گرفتــن بــذر دیــوان ، بــه صاحبــش بازگردانــده می شــد .
علـل عمـدة بحرانـی شـدن وضعیـت مالـی حکومـت قاجـار را پـس از بـروز قحطـی ، می تـوان در عناویـن زیـر خلاصـه کـرد: -کاهــش مالیــات ارضــی بــه علــت خشکســالی ، مــرگ و میــر و مهاجــرت کشــاورزان و بایــر شــدن زمین هــا -کاهش مالیات اصناف به علت رکود داد و ستد -کاهــش مالیــات احشــام بــه دلیــل کشــتارآنان در ایــام قحطــی یــا مــرگ بــه خاطــر کمبــود علوفــه - بخشش مالیات مهاجرین جهت تشویق آنان به بازگشت -کم شدن ارزش مالیات نقدی با توجه به کم شدن ارزش پولی ملی -کاهـش دریافـت گمرکـی (بـه علـت منـع صـادرات گنـدم و کسـادی محصـولات وارداتی ) - عدم دریافت گمرکی از واردکنندگان غله در ایام قحطی -کاهش بهره وری خالصه ها بــه ایــن ترتیــب ، دولتــی کــه دچــار کمبــود شــدید منابـع مالــی شــده بــود بــه فکــر چــاره افتــاد، فــروش خالصه هــا راه حلــی بــود کــه حکومتگــران قاجــار بــرای جبــران کمبــود منابــع مالــی پیــدا کــرده بودنــد."