چکیده:
در هنر معماری دوره قاجاریه، گچ بری و در هنر معماری دوره پهلوی اول (9921-0231 ش.)، آجرکاری شاخص و حائز اهمیت است. خانه آراسته از بناهای دوره قاجاریه واقع در شهرستان بیرجند است که به دلیل نقوش متنوع و نمادین گچ بری، قابل تحلیل و بررسی است. مهم ترین تزیینات این بنا نقوش گیاهی با انواع گل و برگ های نخلی و اسلیمی و قاب اسلیمی، نقش خورشید، پیکار شیر و اژدها، قطاربندی گچی، فرم طاق نماها و سر ستون ها است. حسینیه آراسته از بناهای دوره پهلوی اول در شهرستان بیرجند است که دارای آجرچینی بسیار متنوع و رگ چینی های آجری قابل توجهی چون توپی، چلیپایی، جناغی و کتیبه های گچی مذهبی و نقش مایه دو شیر است. مساله پژوهش حاضر آشکار می کند که تاکنون درباره ی این دو بنای تاریخی به جز گزارش های میراث فرهنگی و پایگاه بافت تاریخی شهرستان بیرجند هیچ گونه بررسی جدی صورت نگرفته است. دو بنا با وجود تزیینات غنی وابسته به معماری، به طور جامع معرفی نشده و تزیینات آن مورد بررسی و تحلیل قرار نگرفته است. بنابراین هدف از پژوهش حاضر معرفی این دو بنای معتبر اما ناشناخته در قطب فرهنگی شمال شرق کشور و هم چنین بررسی و تحلیل نقش مایه های این دو بنا و مضامین آنهاست. یافته های این مقاله آشکار می کند که نقوش گچ بری خانه آراسته برگرفته از هنر گچ بری ساسانی است. حسینیه آراسته با توجه به کارکرد مذهبی آن، از نقش مایه هایی با مضامین مذهبی، چون کتیبه های روایات و نقش مایه دو شیر در دوجانب کتیبه ها بهره برده است. نقش مایه هایی چون نقش خورشید، نقش مایه شیر و نبرد شیر و اژدها از نقوش کلیدی دو بناست که علاوه بر پیشینه تاریخی، مفاهیمی نمادین و مذهبی دارند. شیوه گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و راهنمایی از استادکاران با سابقه استان خراسان جنوبی و نمونه های تصویری از عکاسی دو بنا بدست آمده است. روش پژوهش توصیفی - تحلیلی و در مواردی تطبیقی است.
In the architectural art of Qajar era، plastering and in the architectural art of first era of Pahlavi (1840-1941)، brickwork is so prominent. The Room of Arasteh is among the buildings of Qajar era which is located in Birjand and for its various designs and symbolic plastering is worth of inspecting and analyzing. The most famous decorations of this building includes; the herbal designs from various flower and palm، arabesque and arabesque frame leaves، the sun design، lion and dragon fight، strings of plaster، the figures of vaults and shady arcades. The Hosseinieh of Arasteh is among the buildings of first Pahlavi era in Birjand which contains very diverse bricklaying and outstanding brick stratifications like plug، cruciform، forked and religious plastered epigraphs and motifs of double lion. The question of the present research reveals that ever now no serious investigations has been accomplished concerning to this two historic buildings except some reports from cultural heritage organization and historical texture base center of Birjand city. This two historic buildings in spite of their rich architectural decorations has not been presented comprehensively and its decorations actually were not analyzed or inspected carefully. So the aim of the present article is the introduction of these two prestigious buildings but unknown in the Northeast’s cultural hub of the country and also the investigation of these two buildings motifs and purports. The findings of this research reveals that plastering designs of the Room of Arasteh derived from the Sassanid plastering art. The Hosseinieh of Arasteh according to its religious function، exploited from the motifs of religious purports such as epigraphs traditions and double lion design carvings in two sides of their inscriptions. Motifs like the sun design، the lion motifs and the lion and dragon fight are among the key designs of this two buildings which beside their historical background، hold symbolic and religious concepts. The data collection method is from library sect and directions is being taken from experienced craftsmen of South Khorasan and picture samples attained from the two buildings photography. The research methodology is descriptive-analytic and in some cases is in comparative model.
خلاصه ماشینی:
"تزیی انت بنا عبارتند از: رسمی بندی اطراف ایوان و طاق نماهای مشرف به حیاط ، فرم های تزیی ین اطراف ستون ها در پیش ایوان ، دوستون و نیم ستون با تزیینات سرستون ، صحنه جدال شیر با اژدها در بالای ایوان ، نقش خورشید بر سرستون های بلند مجاور ایوان ، چهار کتیبه با آیات قرآنی که همه به هنر گچ بری برجسته مزین شده است .
در خانه آراسته ، قطاربندی گچی دورتادور گلویی 2 اتاق شاه نشین و دیوارهای ایوان که رو به حیاط دارند، اجرا شده است (تصویر ١٣) که این نوع قطاربندی در سردر برخی خانه های دوره قاجاریه و پهلوی بویژه در تهران کاربرد داشته است (تصویر ١٤).
تصویر ١٣) قطار بندی گچی خانه آراسته (عکس از سلیمانی فر، ١٣٩٢) تصویر ١٤) قطاربندی سردر خانه ی قدیمی تهران (حاجی علی محمدی ، ١٣٧٢: ٤٦) قطاربندی گچی به کاربردن تزیینات گچی در بالای دیوارها و در زیر مقرنس هاست (پیرنیا، ١٣٨٦: ٣٥٥) محل اتصال دیوار به سف ق نقش مایه خورشید جدول ١) نقوش گیاهی گچ بری خانه آراسته (منبع : نگارندگان ) یکی از زیباترین نقوش گچ بری خانه ردیف توضیحات تصاویر آراسته نقش خورشید است که بر روی ١ لوتوس بلندترین ستون مجاور ایوان ، به عنوان (نیلوفر هشت پر) سرستون خودنمایی می کند.
مهم ترین تزیینات بنا شامل درب ورودی، آجرکاری سردر بنا، کتیبه های گچی لعن بر یزید واقع در بخش فوقانی نمای دیوار میان سرا در پیشانی دالان ورودی، نقش مایه گچ بری دو شیر روبه روی هم اندام های دیوار میان سرا، تزیینات آجری هندسی دیوارهای حیاط ، طاق نماهای تزیینی به وجود آمده در هشتی بنا و قوس کلیل آذری پوشش دالان ها است ."