چکیده:
نوشتار حاضر، دیدگاه آیة الله وحید بهبهانی دربارة جبر و اختیار را به شیوة توصیفی ـ تحلیلی و بر اساس تنها رسالة او در این باره ، بررسی می کند. وحید بهبهانی در رسالة «جبر و اختیار» در صدد اثبات و تحلیل اختیار و رد جبر است . او مهم ترین مانع در راه اثبات اختیار را ضرورت علیت می داند. وی ضرورت به معنای حکم ضروری بر صدور فعل بر اساس قرائن را می پذیرد و با اختیار قابل جمع می داند، اما ضرورت صدور فعل به معنای محال بودن عدم صدور آن را نمی پذیرد. به اعتقاد او هرچند برای صدور فعل ، مرجح لازم است ، اما این مرجح ، قدرت انسان بر ترک را از بین نمی برد. او فعل را هم محتاج فاعل می داند و هم مرجح ، و مرجح ، فاعل را مجبور به فعل نمی کند. وحید بهبهانی به تفصیل به اشکالات نظریة خود پرداخته و به آن ها پاسخ می دهد.
خلاصه ماشینی:
"بر اساس این مقدمه ، وحید بهبهانی وارد پاسخ و حل مسئله می شود و می گوید: اگر مقصود از ضرورت صدور فعل ، معنای دوم باشد، ما این معنا از ضرورت را در افعال اختیاری انسان قبول نداریم و معتقدیم انسان هم قادر بر فعل است و هم قادر بر ترک است ؛ اما اگر مقصود از ضرورت صدور فعل ، معنای اول باشد، ما این معنا را قبول داریم و معتقدیم این جبر نیست و با حسن و قبح ذاتی و عقلی منافات ندارد، زیرا عقل با وجود این که به صورت یقینی حکم می کند که : علی دروغ نمی گوید (مثلا)، با وجود این ، حکم می کند که راست گویی علی ، حسن است ، زیرا علی هم بر راست گویی و هم بر دروغ گویی قادر است .
تحلیل آیة الله وحید بهبهانی هم سو با متکلمان ، قدرت را به «صحة الفعل و الترک » تفسیر می کند و معتقد است فاعل مختار هم توانایی بر فعل دارد و هم توانایی بر ترک ، اما او برخلاف ابتدای رساله که از اشاعره سخن می گوید و خواننده انتظار دارد تا نظریة اشعری در توحید افعالی و نفی هر نوع فاعلیت از انسان و به جای آن ، طرح نظریة کسب نقد شود، بحث را بر سر ضرورت صدور فعل از فاعل بر اساس قاعدة «الشی ء ما لم یجب لم یوجد» می برد؛ به عبارت دیگر، او شبهة جبر مبتنی بر ضرورت علیت را به نقد می کشد، نه نظریة کسب و ادلة نقلی آن را که در کتاب اللمع اشعری آمده است (ر."