چکیده:
از منظر دین مبین اسلام، انسان موجودی مرکب از روح و جسم و دارای نیروی ادراکی فوق العاده ای به نام «عقل» می باشد. خالق انسان از آغاز آفرینش در تامین نیازهای او، هم عقل را در خلقت او قرار داد و هم «دین» را از طریق انبیاء بر بشریت عرضه فرمود. رابطه میان این دو همواره مورد توجه متفکران بوده، گروهی به تناقض میان آن دو و گروهی به هماهنگی آن دو رای داده اند و گروهی با حرمت نهادن بر یکی، دیگری را مورد بی مهری قرار داده است.
این مقاله که به روش کتابخانه ای ـ تحلیلی نگارش یافته، در صدد پاسخ به این مساله اساسی است: عقل و دین از منظر تعالیم وحیانی اسلام چه رابطه¬ای با یکدیگر دارند؟
بررسی منابع دینی نشان می دهد اساسا عقل و دین بایکدیگر تعارضی ندارند؛ بلکه عمیقا در سازواری و سازگاری ذاتی با یکدیگر قرار دارند و رفع منطقی نیازهای بشری به آن وابسته است؛ نه عقل در برابر دین ایستاده و نه دین مقابل عقل جبهه گرفته. وحی و عقل از حجّت های الاهی و از منابع معرفت انسانی اند و مکمّل هم؛ و این رابطه هماهنگ بین آن دو در تمام آموزه های دین اسلام مشاهده می شود. عدم توجه به رابطه بین عقل و دین محرومیت انسان را از این دو حجت الهی در پی خواهد داشت.
خلاصه ماشینی:
"جایگاه عقل در قرآن و روایات و بیان بزرگان: از فراوانی و سیاق کاربرد مشتقات عقل و قریب صد آیه دیگر که انسان را به تفکر و تدبر دعوت کرده، فهمیده میشود خداوند در سرشت آدمی، «نیرو و توانی» نهاد که اگر به کار افتد، توانایی تشخیص خوب از بد و خطا از صواب را دارد و هر انسانی بالضروره از راه علم حضوری به این حقیقت آگاه است و خداوند چنین خواسته که این حقیقت به آیات او پیوند و پیوست داشته باشد تا «حقیقة الحقایق»، که خالق است؛ شناخته و پرستش شود و در این راه، روشهای ثابت و پایدار احیاء و الگو قرار گیرد.
قرآن کریم در مبارزه با اصول اندیشه جاهلیت و بریده از تفکر عقلانی و دینی، به چهار بعد اساسی آن تصریح کرده و با عقل و دین و برهان، به انحراف آنها اشاره و نسبت به اصلاح و دفع و رفع آنها در قالب تعابیری رهنمودهایی ارایه کرده است: «ظن الجاهلیة؛ حمیة الجاهلیة؛ حکم الجاهلیة و تبرج الجاهلیة الأولی» (به ترتیب در آیات: آلعمران/154، فتح/26، مائده/50 و احزاب/33)؛ به فرهنگ غالب جاهلی در عرصه اندیشه و عقاید؛ اخلاق؛ حقوق اجتماعی؛ بنیانهای خانواده و روابط عمومی متعرض شده که اساسیترین ابعاد در سبک زندگی بشری هستند و در مقابل، به آیین دینی و الاهی دعوت کرده است."