چکیده:
خدای سبحان در قرآن به اهداف نزول قرآن اشاره فرموده است. نوع هدف از نظر کلان و خرد بودن و رابطة میان اهداف و جامعیت آنها نسبت به همة آیات قرآن بهصراحت ذکر نشده است. افزون آنکه اهداف مزبور در سورهها و آیات مکی و مدنی توزیع شده، و به تناسب شرایطی که حکمت اقتضا میکرده، به برخی از آنها اشاره شده است. همین مطلب موجب گشته تا دانشمندان تفسیر و علوم قرآن دربارة اهداف قرآن و نظاموارة حاکم بر آنها تصویرهای گوناگونی داشته باشند. این مقاله دیدگاههای قرآنپژوهان را در اینباره بررسی، و نکاتی را در باب روش ترسیم دقیق این نظامواره بیان میکند. حاصل بررسی اینکه هرچند دیدگاههای یادشده عمدتا مستند به آیات قرآن هستند، در مرحلة تحلیل اهداف کلان و جزئی و نسبت و نظاموارههای میان آنها دچار کاستیهایی شدهاند. عمدة این کاستیها ناشی از کمتوجهی به متغیرهایی چون اجتماع و افتراق بیان اهداف در آیات و سورهها، مخاطبان هر یک از اهداف و نیز مقاطع بیان هر یک از اهداف در سیر نزول و نیز نظاموارهای برگرفته از هندسة معارف قرآن است.
خلاصه ماشینی:
"نزول قرآن در آن مقطع، تأسیس این پایگاه را مورد توجه قرار داد تا مسئولیت تشکیل امت اسلامی بر دوش آنها گذاشته شود؛ اما دیدگاه محمد عبده و شهید حکیم با نظر به اهدافی فراتر از جامعه معاصر نزول توجیه می شود؛ زیرا قرآن هرچند با گروه اول معاصران نزول سخن گفته و رد پای تحولات جامعه معاصر نزول به روشنی در آیات نازل شده دیده می شود، آن جامعه اصالت ندارد؛ بلکه به عنوان جامعة مثل و نمونه برای تغییر است.
وی هدف اصلی قرآن و کتب آسمانی دیگر را نورانی سازی انسان ها برمی شمارد و اهداف اجتماعی را اهداف جزئی قلمداد می کند و بر این باور است که هدایت فرد بر هدایت اجتماع تقدم دارد و هدایت اجتماع از هدایت خانواده ها آغاز می شود؛ زیرا جامعه را قوم و قبیله و گروه می سازد و هر یک از اینها نیز از کانون خانواده و افراد سرچشمه می گیرند (همان، ص250ـ251).
برخی بدون رتبه بندی و تفکیک میان اهداف قرآن، اهدافی را از این قبیل برای قرآن برشمرده اند: تحقق بندگی خدا، حاکمیت بخشیدن به قرآن در شئون مختلف زندگی، اثبات رسالت پیامبر، تبیین اینکه دین مشروع نزد خدا تنها اسلام است، و توجیه دربارة ممنوعیت پیروی از یهود و نصارا، معرفت و شناخت خدای سبحان با همة صفات جمال و جلال، شناخت خدا و سعادت و شقاوت اخروی و راه های تحصیل سعادت، شناخت سیرة انبیا."