چکیده:
شهرنشینی دوران اسلامی با تعالیم مکتب اسلام عجین شد و سیمایی متفاوت از شهر دوره ساسانی ارائه کرد. هدف اصلی این پژوهش نشان دادن چشمانداز مستندی از فضای اقتصادی حاکم بر شهرهای اسلامی، در منطقه موضوع مطالعه است. این چشمانداز از طریق مطالعه اسناد و اطلاعات تاریخی مکتوب در گزارشهای جغرافیانویسان مسلمان، به روش تاریخی تحلیلی و مبتنی بر جمعآوری و جمعبندی فراهم آمده است. در این نوشتار، بازتاب عوامل محیطی و جغرافیایی بر معیشت مردم شهرهای منطقه موضوع مطالعه از سدههای چهارم/ تا نهم قمری/دهم تا پانزدهم میلادی و تعیین پراکندگی جغرافیایی حوزههای معیشتی جنوب غرب ایران و نیز نقش حکومتها در شکلگیری سیمای اقتصادی و معیشتی شهرهای دوران اسلامی بررسی شده است. عوامل زیست محیطی، طبیعی، فرهنگی و سیاسی از یک سو و راههای بازرگانی امن در سایه سیاستگذاریهای دولتی از سوی دیگر، در اتخاذ شیوههای معیشتی نقش بارزی داشتهاند. در برآیند این پژوهش، متون تاریخی و جغرافیایی به جای مانده از بازه زمانی ضمن به تصویر کشیدن سیمای اجتماعی شهرها، مدارک مستندی از رونق شهرنشینی و گسترش کشاورزی، باغداری، صنعت، بازرگانی، تجارت و خدمات شهری این دوران در اختیار ما نهادند.
The Urbanization of Islamic period، which affected by Islamic beliefs، differed from that in Sassanid period. This research endeavors to reveal the perspective of economic atmosphere of Islamic cities in region of study subject. Such perspective has been provided by employing the documents and written historical information in Muslim geographers' books based on historical approach. Furthermore، such research investigates not only the effect of geographical elements on the inhabitant's livelihood from 10th to 15th century with geographical dispersion of Iran's south- western zones but also the influence of governments on economical and livelihood perspective of such cities in Islamic period. The natural، political- cultural reasons، secure commercial roads and governmental policies had a significant impact on the means of livelihood. The available geographical and historical texts have offered credible evidence of the explanation of the elements such as urbanization، agricultural، gardening، industry، trade and urban services in such period with a social perspective of such cities.
خلاصه ماشینی:
در این نوشتار، بازتاب عوامل محیطی و جغرافیایی بر معیشت مردم شهرهای منطقه موضوع مطالعه از سدههای چهارم/ تا نهم قمری/دهم تا پانزدهم میلادی و تعیین پراکندگی جغرافیایی حوزههای معیشتی جنوب غرب ایران و نیز نقش حکومتها در شکلگیری سیمای اقتصادی و معیشتی شهرهای دوران اسلامی بررسی شده است.
پرسشهای اصلی و درخور طرح این پژوهش عبارتاند از: بازتاب عوامل محیطی و جغرافیایی بر معیشت مردم شهرهای منطقه موضوع مطالعه از سدههای چهارم تا دهم قمری چگونه بوده است؟ پراکندگی جغرافیایی حوزههای معیشتی در جنوب غرب ایران را چگونه میتوان تعیین کرد؟ در سیمای اقتصادی و معیشتی شهرها در این بازه زمانی حکومتها چه نقشی داشتهاند؟ پیش فرضهای این تحقیق این گونه بیان میشود: عوامل زیست محیطی، طبیعی، فرهنگی و سیاسی از یک سو و راههای بازرگانی از سوی دیگر نقش بارزی در اتخاذ شیوههای معیشتی داشتهاند؛ صنایع به ویژه صنایع تبدیلی نیز به لحاظ نبود امکان جابهجایی پر حجم مواد خام اولیه، بایستی بیشتر در کنار مراکز تولید مواد اولیه شکل میگرفت؛ تامین امنیت و ثبات سیاسی توسط حکومتها، در رونق تجارت دریایی و آبادانی راههای کاروانی مهم و پر تردد نقش مهمی داشت.
گروه دیگری از این شهرها، با افزایش جمعیت روستاهای دهقانی و منازل بین راهی و کاروانسرایی به وجود آمده یا در جوار قلاع و منازل خانی ایجاد شده و رشد کردند(علیزاده، 1383: 57 تا 60)؛ مانند شهر قلعه تل در خوزستان یا دیشموک در استان کهکیلویه و بویراحمد کنونی که بنا به نوشته مقدسی (مقدسی، 1385: 435) در قرن چهارم هجری، جز ناحیه کوهستانی فارس محسوب میشده است.