چکیده:
اندیشههای زاهدانه و ریاضتطلبانه، ازجمله موضوعاتی هستند که از دیرباز ذهن و ادراک پارهای از آدمیان را بهخود مشغول داشته و در عالیترین صورت، عملی جهت پالایش و رهایی از قیود و تمنّیات نفسانی بهحساب آمدهاند. چنین اندیشههایی علاوهبر ادیان کهن و اساطیری، درمیان ادیان سهگانة ابراهیمی نیز نمودهای واضح و روشنی برجایگذاردهاند: فریسیان در آیین یهود، عرفای عزلتطلب و رهبان در آیین مسیح و زاهدان در آیین اسلام. یکی از مهمترین وجوه پالایش جسم و روح در تصوف اسلامی، زهد ورزیدن و ترک تعلقات نفسانی و مادی است، به همین دلیل میتوان زهد را یکی از وجوه اصلی در چارچوب نظری- عملی تصوف اسلامی بهحسابآورد؛ ازدیگرسو، حافظ بهعنوان یکیاز ارکان شعر فارسی و سرآمدان عرفان ناب اسلامی- ایرانی، در سرودههای خویش نگاه ویژه و قابلاعتنایی بهزهد و زهدورزان دارد.مقالة حاضر با استقصای جوانب مختلف موضوع، ضمن پرداختن به بنیانهای نظری زهد در تصوف اسلامی و جریانهای اصلی آن (جریان زهد مثبت و جریان زهد منفی) کوششی است جهت بررسی «زهد در تصوف اسلامی» و بازتابی از «نگاه ویژة حافظ را در باب زهد و زاهدان»، ارائه میدهد.
خلاصه ماشینی:
com e-mail:دریافت مقاله: 30/2/1394؛ پذیرش مقاله: 8/4/1394 مقدمه بررسی در چارچوبها، کمیت و کیفیت «پرستش»، اگرچه موضوعی درازدامن و بسیار پرطول و تفصیل است و نظرات گوناگونی دربارة آن ابراز شده، اما به همان نسبت بر غموض و پیچیدگی آن نیز افزوده شده است، بهطوریکه آن را از امری بسیط و قابل دریافت برای همگان، به موضوعی چندبعدی، پوشیده در لایههای مختلف معنایی و همراه با اظهار نظرهای گوناگون و گاه متناقض بدل ساخته است؛ نتیجة چنین برداشتهایی، افزونبر آنکه «امر قدسی پرستش» را از حالت ابتدایی و متوسع خویش دور ساخته، به موضوعی پرحاشیه در مذاکرات فلسفی و کلامی مبدل ساخته است؛ این مباحث بیشاز آنکه ماهیت عملی ایمان مذهبی را مورد استناد و توجه قرار دهد، جنبههای نظری آن را مورد بازنگری قرار داده و دین را به عنصری که بیش از هرچیز بر پایههای فلسفی، اجتماعی و تاریخی استوار است، تقلیل داده است.
بازتاب زهد در شعر حافظ گزافه نیست اگر بگوییم، مهمترین و مؤثرترین جهتگیری عرفان و تصوف اسلامی، همراهی آن با ادبیات فارسی بوده است بهطوریکه یکی از بارزترین عوامل بقای عرفان ایرانی- اسلامی را در همین عامل میدانند؛ ازسویدیگر، بسیاری از صاحبنظران نیز شاخصة مهم ادبیات فارسی را جنبة عرفانی آن میدانند و این امتزاج را باعث غنای هر دو سوی این معادله میدانند.
- تصوف اسلامی بهعنوان یکی از مهمترین جریانهای معرفتاندیش در ساحت اسلام، در طول تاریخ، نسبتبه زهد، دو رویة متمایز را مورد تأکید و توجه قرار داده است؛ جریان غالب در تصوف، زهد را در شکل پارسایی و پرهیزگاری و مبتنیبر آموزههای قرآنی/ نبوی پذیرفته، و بهآن ابعاد نظری بخشیده است.