چکیده:
آخرین دوره حکمرانی دولت ایران در مناطق بخارا و خیوه در دوره نادرشاه افشار صورت پذیرفت و پس از آن در مناطق مذکور حکومت هایی از ازبکان استقرار یافت که نسبت به دولت ایران سیاست و روشی در پیش گرفتند که جنبه خصمانه آن بر دوستانه اش بیشتر بود. در مرو شاخه ای از ایل قاجار از زمان صفویه تا اوایل قدرت یابی آقامحمدخان در ایران، حکومت می کردند که آن هم به دست حاکم بخارا ساقط شد. گر چه آقامحمدخان درصدد اقداماتی در مناطق مذکور بود، ولی فرصت انجام آن را نیافت. غیر از حکام فوق ترکمانانی هم در مناطق شمال گرگان و استرآباد و خراسان بودند که دارای حکومت نظام یافته و مشخصی نبودند و گرچه مدتی پناهگاه بعضی از سران ایل قاجار بودند اما با استفرار حکومت قاجار مناسبات بین آنان تغییر کرد و آن ترکمانان به قتل و غارت و اسیر کردن مردم نواحی مرزی قلمرو قاجار پرداختند و آقامحمدخان اقدام به سرکوب آن ها می کرد.
At the end of the 12th AH/18th BC centuries the beginning of 13th AH/19th BC centuries Uzbeks ruled in Bokhara and Khiva. The two governments were hostile not only with Iran، but also with each other. Qajar tribe which governed in Merv since the Safavid era was overthrown by Bokhara governors. When Agha Mohamad khan took power،he threatened the Bokhara governor through a letter to ignore Merv and southern lands of Oxus. He accepted Oxus as belonging to Iran border and did not have any claim towards Transoxiana lands. though، at that time those areas were the center of Iranian culture revival. Except Uzbek، Bokhara and Khiva governments، there was another group living near the Qajar territory in the north of Khorasan،Astarabad and Gorgan،some of whom were constantly disobedient to Iran government or Bokhara and Khiva governments، however، because of their semi-wild nature، they made the borderlines of Iran insecure، and looted and enslaved people. They sold Iranian slaves in Bokhara and Khiva as well. There is no news or report on the relation ship between Agha Mohamad Khan and Khiva،s government،however،based on the reports Khiva government supported the opposition Turkkmens of Iran.
خلاصه ماشینی:
با وجود این شایان یادآوری است که نقش منطقه آسیای مرکزی در فرهنگ و تمدن ایران بیشتر از منطقه قفقاز بوده ولی در طی چند قرن نفوذ و سلطه حکومت و فرهنگ ایران در آنجا کاهش یافت و نادر شاه افشار آخرین قدرت ایرانی بود که توانست در آسیای مرکزی اقدامات و عملیات موفقیت آمیز قابل توجهی انجام دهد.
١٠ آرمینیوس وامبری در کتاب تاریخ بخارای خود نوشته است که در سالهای نخست حکومت میر معصوم «تعدادی مکانهای محکم مانند مرو و سرخس در دست شیعیان دلیر بود که اغلب مانع راهزنان متدین (!) ازبک در انجام وظیفه سنتیشان در غایت خراسان و پرکردن بازار برده فروشی بخارا بودند.
١٦ قسمت اخیر نوشته هدایت اعتباری ندارد ولی مابقی آن در منابعی دیگر هم تأیید شده چنانکه در همان مأخذ بخارایی آمده شاه مراد «هر سال یکی دو دفعه به حدود خراسان لشکر می کشید» و اطراف مشهد را به باد غارت می گرفت و با اسیر و غنیمت بسیار به بخارا برمی گشت .
»٣٨ ترکمن ها و قاجار در اوایل دوره قاجار سرزمین های واقع در شمال استرآباد و خراسان قلمرو ترکمانانی بود که تحت انقیاد کامل هیچ یک از حکومتهای ایران ، بخارا یا خیوه نبودند یک مورخ انگلیسی در ١٨٧٤ م نوشته : «محل توقف طوایف وحشی تراکمه از سمت شرقی ساحل بحر خزر امتداد می یابد تا نواحی شهر مرو که اکنون خرابه است و از حدود شمالی خراسان به خیوق » این طوایف چادر نشین «به اقتضای فصل با گله و رمه خود از یک چمن به چمن دیگر نقل مکان می کردند.