چکیده:
پژوهش حاضرباهدف بررسی ایستادگی مردم شهرهای شرقی ایران در برابر ایلغار مغول در شهرهای خراسان و ماوراءالنهر، انجام گرفته است. سوال محوری این مقاله چگونگی مقاومت مردم شهرهای شرق ایران در برابر ایلغار مغول و عوامل موثر بر روند این ایستادگی هاست؟ بدین منظور ابتدا با طرحی مختصر از جغرافیای تاریخی هر یک از نواحی به منظور شناخت استعداد طبیعی و انسانی مناطق شرقی به بیان مقاومت مردم این شهرها در جریان ایلغار مغول پرداخته شده است. یافتههای این بررسی نشان میدهد کارگزاران حکومت خوارزمشاهی و توده مردم درصدد دفاع از مرز و بوم خود برآمده اما عواملی نظیر اختلافات داخلی، آشفتگی سیاسی، عدم اتخاذ تاکتیک مناسب دفاعی و تفوق نیروی ماشین جنگی مغو ل این مقاومت ها را بی ثمر می نمود.
مقاومت شهرهای شرقی متاثر از ویژگیهای جغرافیایی نظیر کوه، و پاره ای عوامل انسانی مانند میزان جمعیت، وجود قلاع و باروی حصین بود. بیشتر مقاومتهای مردمی خودجوش و غالبا با هدایت و رهبری مقامات روحانی و مشایخ صورت می گرفت. ساختار اجتماعی شهرها و ترکیب جمعیتی آن (ترک یا تاجیک بودن) از یک سو و سیاست نظامی مغولان در عدم برخورد با شهرهای کوچک جهت آمادگی حمله به شهرهای بزرگ، از طرف دیگر جریان مقاومت ها را با شدت و ضعف همراه می نمود.
خلاصه ماشینی:
سوال محوري اين مقاله چگونگي مقاومـت مـردم شهرهاي شرق ايران در برابر ايلغار مغول و عوامل موثر بر روند اين ايستادگي هاست ؟ بـدين منظـور ابتدا با طرحي مختصر از جغرافياي تاريخي هر يک از نواحي بـه منظـور شـناخت اسـتعداد طبيعـي و انساني مناطق شرقي به بيان مقاومت مردم اين شهرها در جريان ايلغار مغـول پرداختـه شـده اسـت .
با توجه به آنچه گفته شد چنين مينمايد که ايران مقارن ايلغار مغول بـه دليـل وضـعيت آشـفته سياسي که در نتيجه دخالت هاي ترکان خاتون در اداره ي امور حکومـت خوارزمشـاهي، اختلافـات و خصومت هاي بين اسماعيليه و خوارزمشاهيان و خوارزمشاه با خليفه ي عباسي نمود پيـدا مـيکـرد و شرايط نابسامان اجتماعي که ناشي از فاصله ي بين هيأت حاکم و مردم بود، زمينه را براي عدم يک خط مشي مناسب براي مقابله با اين تهاجم فراهم ميساخت اما قدرت نظامي مغولان را نيز نبايـد از نظر دور داشت به نظر ميرسد اين مسئله سهم بيشتري از اين اوضاع آشفته داشته باشد.
از يک سـو چنگيـز بـه دنبال قصاص غاير خان بود و از طرفي مردم اترار تجربه نخست شهرهاي ايـران در مقابـل هجـوم مغول بوده و شايد سفاکي مغولان را تا اين حد نميدانسته لذا بيش از ساير شهرها مقاومت نمودند.
به نظر ميرسد مرگ سلطان محمد خوارزمشاه در اين هنگـام و بـه قـدرت رسـيدن پسرش سلطان جلال الدين و رسيدن خبر مقاومت هاي وي در مقابل مغولان و از طرفي استحکامات 67 حصين نواحي مثل بلخ و هرات امکان ايستادگي و توان دفاعي مردم را افزايش ميداد.