چکیده:
شیخ طوسی در تفسیر تبیان با رویکردی عقلانی به تفسیر آیات پرداخته و از قواعد تفسیری گوناگون بهره برده است. این مقاله با در نظر گرفتن قواعد مختلف، کوشیده است رویکرد شیخ طوسی را استخراج کند. عدم تحریف قرآن، مناسبات درونی آیات و سیاق، حکمت وجود متشابهات در قرآن، انواع مجاز در قرآن از جمله آیات اعتقادی و ... ، عام و مطلق، تخصیص و تقیید از جمله قواعدی است که رویکرد شیخ طوسی در آنها بررسی شده است. اساس این قواعد از لابلای آیات قرآن در تفسیر تبیان استخراج گردیده و مشخص میسازد که شیخ طوسی با رویکردی عقلانی به تفسیری جامع پرداخته و با مبانی عقلی به تعارضات ظاهری یا انتساب صفات جسمانی به خداوند متعال و ... پاسخ داده و در استدلهای کلامی نیز با رویکرد عقلی به مخالفین پاسخ داده است.
خلاصه ماشینی:
"(طوسی، بیتا، ج 6، ص320) در جای دیگر ایشان از مرجعیت قرآن برای استدلال در مقابل جبریان استفاده کرده و نظریه جبر آنها را رد کرده و قرآن را بهعنوان حجتی بر بندگان دانسته که نمیتواند علیه خداوند متعال بهکار رود؛ زیرا در غیر این صورت ضد و نقیض در کلام خدا لازم میآید؛ حال آنکه در قرآن، آیاتی مبتنی بر هدایت دو گروه کفار و مؤمنین آمده است و همان طور که خدا قرآن را مایه هدایت کفار قرار داده، همچنان نیز مایه هدایت مؤمنین برشمرده است.
(طوسی، بیتا، ج 5، ص 341) در این عبارات صفات جسمانی که به خداوند متعال نسبت داده شده، با توجه به آیه محکم (لیس کمثله شیء( (شوری، 11) به قرینه سیاق به معانی متناسب تأویل برده شده و با توجه به کاربرد این معانی در ادبیات عرب و عرف محاورهای امری پذیرفته شده بوده که شیخ طوسی با مبانی عقلانی و آیات و روایات و کاربردهای متداول عرب بدانها استناد جسته و گاه تفسیر سایر مفسران را بیان نموده است.
(طوسی، بیتا، ج 5، ص140) ظاهرا شیخ طوسی تفاوت فاحشی میان تشبیه و استعاره قائل نبوده؛ زیرا گاه استعاره را به کار برده و آن را بر تشبیه و مجاز عطف کرده و تفاوتی برای آن ذکر نکرده است؛ برای مثال در آیه (ختم الله علی قلوبهم((بقره، 7) مهر زدن به معنای تصدیق را استعاره دانسته(طوسی، بیتا، ج 1، ص 163)، ولی گاه دیده میشود که قابل تطبیق بر استعاره بوده ولی ایشان تحت عنوان تشبیه آورده است؛ برای مثال تشبیه کفار به کسانی که نمیشنوند3 (طوسی، بیتا، ج 5، ص382) و پنهان ماندن اخبار به کوری از دیدن4 (طوسی، بیتا، ج 8 ، ص 169)، از جمله مواردی است که به دلیل نیامدن ادات تشبیه، جزء استعاره قرار میگیرد."