چکیده:
مقالة حاضر پژوهشی است دربارة پیشینه و ریشة واژههای «نوغان»، «نوقان» و «نوقانه» و اشاره به آغاز کاربرد واژة «نوغان» در معنی تخم کرم ابریشم، موسم عمل آوردن ابریشم و ... شواهد موجود، کاربرد واژه را در این معنی از دوران قاجار فراتر نمیبرد در حالیکه به گواهی کتابهای جغرافیایی قدیم از نوع مسالک و ممالک، مشترک یاقوت حموی و غیر آنها واژة «نوغان» در معنی شهری در کنار سناباد و روستایی در نیشابور سابقه دارد. نویسنده با ذکر شواهد لازم و نقل مطالبی از کتابهای دیگر و کاربرد گویشی و محاورهای واژه نتیجه میگیرد که «نوقان» وجه معرّب نوگان گویشی است که مخفّف واژة «ناوگان» مرکب از «ناو» در معنی راه آب و «گان» پسوند نسبت و در معنی مکان یا نهر احداثی در عصر ساسانیان بوده و پس از اسلام روستا و بعدا شهر «نوقان» بدان منسوب شده است.
خلاصه ماشینی:
نویسنده با ذکر شواهد لازم و نقل مطالبی از کتابهای دیگر و کاربرد گویشی و محاورهای واژه نتیجه میگیرد که «نوقان» وجه معرب نوگان گویشی است که مخفف واژة «ناوگان» مرکب از «ناو» در معنی راه آب و «گان» پسوند نسبت و در معنی مکان یا نهر احداثی در عصر ساسانیان بوده و پس از اسلام روستا و بعدا شهر «نوقان» بدان منسوب شده است.
*** ١ـ نوغان، پیشینه و معنی کاربردی آن در منابع کلمة نوغان به معنی کرم ابریشم، پیله و نیز صنعت پرورش کرم ابریشم یا به اصطلاح نوغانداری در هیچ یک از فرهنگهای فارسی قدیم تا پایان عهد قاجاریه نیامده، و در فرهنگهای معاصر (چون لغتنامه، فرهنگ فارسی، و فرهنگ سخن) بدون شاهد و بیاشاره به اصل و ریشة آن کم و بیش چنین معنی شده است: «نوغان، بزر، تخم نوغان، پیله، کرم ابریشم» شاید قدیمترین تعریف از آن سیدمحمدعلی داعیالاسلام لاریجانی در فرهنگ نظام (تألیف ١٣١٣ شمسی در هند) باشد «نوغان (فارسی): موسم و وقت هر چیز (تک [زبان تکلمی] مازندران و گیلان).
مثلا میرزا ابراهیم، در سفرنامة استراباد و مازندران و گیلان، در سال ١٢٧٦ قمری (١٢٣٨ شمسی ١٨٥٩ میلادی)، در معرفی ولایت شفت (١٣ کیلومتری جنوب رشت) میگوید: «آستانة مبارکة سلطان سالوک معلم علیه الرحمه ابن وهب بن منبه در دامنة کوه شفت به قریة رزآش میباشد که مردم بعد از فراغ نوغان از دور و نزدیک به زیارت میآیند» (ص ١٩١، ١٩٢)؛ از کلمة نوغان در مطلب میرزا ابراهیم مفاهیم «تخم کرم ابریشم»، «کرم پیله» و «ابریشم» قابل استنباط است، و در همین حال مفهوم مراحل عملیات تولید پیله توسط کرم ابریشم از مرحلة تخم و تفریخ (خروج کرم از تخم) و رشد کامل کرم و تنیدن تار به دور خود تا پایان شکلگیری پیله) و نیز زمان یا موسم دو ماهه این مراحل (از حدود نیمة فروردین تا نیمة خرداد) تا جمعآوری محصول پیله را تداعی میکند.