چکیده:
آنچه مسلم است حضرت رضا (ع) حدود دو سال از عمر گرانقدر خود را در دربار مامون در شهر مرو سپری کرده است. ویرانههای شهر مرو که چندین بار متروک و ویران یا جا به جا شده، اکنون در جوار شهر بایرامعلی کشور ترکمنستان و حدود چهار فرسنگی شمال شهر ماری (مرکز استان ماری) قرار دارد و شامل خرابه شهرهای مشهور به گبرقلعه، سلطان قلعه، عبدالله خان قلعه و بایرامعلی قلعه است.از این میان گبرقلعه که ترکمانها آن را «گور قلعه» (= قلعة گبرها) میخوانند ویرانههای همان شهر مرو ساسانی تا قرون اولیة اسلامی است که حدود ٣٧٠ هکتار وسعت و خرابه ارگی ٢٠ هکتاری دارد. در شمال شرق ارگ و شهر بقایای بنایی گلی باقی است که هم اهالی ترکمنستان و هم مسوولان ایرانی (کنسولگری و رایزنی و سفارتخانه) آن را بقایای کاخ مامون و قدمگاه حضرت رضا (ع) میدانند. از قضا عامة مورّخان و جغرافینویسان سدههای دوم ـ چهارم هجری (هشتم ـ دهم میلادی) عرب و ایرانی نیز کاخ مامون را در زمان اقامتش در مرو (سالهای ١٩٠ تا ٢٠٢ ق) در همان محل معرّفی کردهاند؛ در این مقاله شرح مستند گزارش آنان و وضعیّت موجود آخرین بقایای کاخ مامون و اقامتگاه حضرت رضا (ع) با حضور در محل و تحقیق میدانی و تصویربرداری ارائه شده، ایضا به سابقة مذاکرات مسوولان ایرانی و ترکمنستانی برای بازسازی آن مجموعه اشاره شده است.
خلاصه ماشینی:
حتی شهر مرو هم همه وقت در یک جا و محلی مشخص با حدود معین نبوده، بلکه در اولین قرون حیاتش چند فرسنگ شمالیتر از مرو دورة ساسانی و مشهور به مارغوش یا مارگوش و مارگیانه بوده (آبیاری در ترکمنستان، ١٣٥٠، ص٦٤؛ نیز بنگرید به خراسان و ماوراءالنهر، ١٣٦٤، ص٨٢)، بعدا در محلی جنوبیتر از آن شکل گرفته که در دورة اسلامی به آن گبر قلعه میگفتهاند.
دروازة شهر، باب المدینه، در شارستان: این دروازه در جنوبغرب شهر قرار داشته و از آن به صورتهای درشارستان (مسالک و ممالک، ١٣٦٨، ص٢٠٧)؛ باب المدینه (احسن التقاسیم، ١٣٦١، ج٢، ص٤٥٥) و دروازة شهر نام بردهاند (جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ١٣٦٤، ص٤٢٥).