چکیده:
نفوذ عرفان شیعی در جامعة ایران در سده های هفتم تا یازدهم ق به شکلی است که بر ذهن و رفتار مردم تاثیر گذاشته و در حوزه های مختلف ، از جمله هنر، نتایج عملی به همراه داشته است . چگونگی ظهور هنر خاتم مربع می تواند نشانه ای از حصول نتایج عملی مبانی فکری عرفان شیعی باشد. در این پژوهش سعی شده ، با شیوة مطالعة کتابخانه ای و تاریخی و بهره گیری از مشاهدات عینی و استدلالی ، صحت فرضیة مطروحه ارزیابی شود؛ فرضیه ای که بلوغ و شیوع شیوه ای از عرفان شیعی را با شکل گیری و ظهور هنر خاتم مربع مرتبط می داند. به نظر می رسد تاثیر یکی از این روش های اخلاقی با عنوان عرفان «لا» یا عرفان «نفی » بر تزئینات چوبی می تواند موجب پیدایش شیوة خاتم مربع شده باشد. دربارة خاتم مربع و پیدایش نقشی تا این حد مقدس نشانه های تاریخی از وجود این امکان حمایت می کند و نتایج پژوهش را درخور تامل می سازد.
خلاصه ماشینی:
در این بین ، تأثیر جانبی عرفـان ، کـه از زمان ظهور تشیع ، به شکلی کم رنگ ، پا به عرصة وجود نهاده بود دستاوردهای عینی خـویش را، که طی سده ها در قالب آثار هنری و شیوه های رفتاری شـکل گرفتـه بـود، بـه طـور فراگیـر در اختیار عموم قرار داد.
در صورت صحت این فرضیه ، شاید بتوان هنر خاتم مربع را نمـود عینـی هنـری نامیـد کـه نتیجة عملی تفکری مذهبی و فراتر از آن شیوه ای عرفانی است که رنگ مایـه هـایی از اصـالت و تقدس را در خود جای داده است ؛ هنری عرفانی و مقدس .
علاوه بر این ها، باید بـه کتـاب تصویر و تجسم عرفان در هنرهای اسلامی ، اثر معمارزاده (١٣٨٦)، دربارة تجسم عرفـان در هنـر و کتاب تیغ و تنبور، از کاوسی (١٣٨٩)، دربارة هنر دوران تیموری اشاره کرد کـه مجموعـا پیشـینة خوبی را برای این مطالعة حاضر فراهم کرده اند.
از دیگـر سـو، بـه دلیـل فقدان آثار دیگری که در آن از سایر نقوش خاتم مربع استفاده شده باشد و تـاریخی قـدیمی تـر از نمونه های مزین به نقش «مورد» داشته باشد، می توان نتیجه گرفت کـه نقـش «مـورد» نخسـتین طرح به کاررفته در هنر خاتم مربع است که اساس و بنیان شیوة خاتم مربع سنتی بـر مبنـای ایـن طرح شکل گرفته است .