چکیده:
انقلاب مشروطیت و رویدادهای آن ، سرآغاز تاریخ نوین ایران است . در فاصله سال های میان این رویداد تا سال ١٣٩٠، جامعه ما از هر لحاظ دگرگون گشته است . این دگرگونی عمیق اجتماعی آثاری تناقض گون در جامعه برای دستیابی به جامعه مدنی به بار آورده است . از یـک سـو، زمینه های لازم برای شکل گیری جامعه مدنی را فراهم آورده ؛ از سویی دیگر، موانع رشد آنرا افزون تر نموده است . در این دوره تاریخی، قوه محرکه اصلی دگرگونی های اجتماعی عمدتا دولت ها بوده اند. لذا این امر بـه تـداوم و بسـط اقتـدارگرایی تـاریخی- سنتی موجود دولتی کمک کرده است ، که خود مانعی برای شکل گیری جامعه مدنی است . عوامل خارجی و درآمدهای نفتی، به ویژه از میانـه دهه ١٣٤٠ به بعد، کمک قابل اعتنایی به تسریع این فرآیند نموده است . اما از سوی دیگر، دگرگونی های مذکور زمینه هـای لازم بـرای رشـد جامعه مدنی را به بار آورده است . رشد اقتصادی، بالا رفتن درآمد ملی و درآمد سرانه را در پی داشت که خود موجب بالا رفتن سـطح عمـومی زندگی و تحول آن گردید. تغییر ساختار جمعیتی به سود بخش شهرنشین ، نسبت به بخش روستایی و ایل نشین ، رخ داد. سهم قشرهای جوان جامعه نسبت به سایر گروه های سنی، افزایش چشمگیر یافت . در ترکیب طبقاتی جامعـه ، افـزایش طبقـه متوسـط نسـبت بـه سـایر طبقـات اجتماعی، طبقه ای که حامل خواست های مدنی است ، نیز تحول صورت گرفت . بالا رفتن چشمگیر سواد و آمـوزش عـالی، بخصـوص شکسـته شدن انحصار سواد از محدوده تنگ طبقه بالای اجتماعی و تسری آن به سایر طبقات اجتماعی، تحقق یافت . حضـور اجتمـاعی زنـان و مطـرح شدن این نیمه جامعه به عنوان کنشگران فعال عرصه اجتماعی، گسترش گرفت . در فن آوری های اطلاعـاتی در جهـان و انتقـال آن بـه درون جامعه ، و از این طریق گسترش همه جانبه رسانه های همگانی نیز تحول انقلابی صورت پـذیرفت . همـه دگرگـونی هـای ذکـر شـده ، از جملـه مواردی است که زمینه های لازم برای شکل گیری و رشد جامعه مدنی را فراهم آورده اند. مقوله جهانی شدن و گسترش ارتبـاط میـان مـردم جهان ، امری که عمدتا از مجرای انقلاب اطلاعاتی مقدور گشته است ؛ شکل گیری افکار عمومی جهانی و نهادهای مـدنی جهـانی بـه ایـن امـر کمک کرده است . برخورد با جامعه مدنی را از دو جهت می توان مورد توجه قرارداد، از سوی دولت ، و از سوی نخبگان و گروه های اجتماعی . دولت برای دستیابی به اهداف خود، که از جمله در سند چشم انداز بیست ساله ملحوظ است ، فقط با اتکا به نیروی آحاد جامعه امکان موفقیت دارد؛ جامعه مـدنی می تواند الگوی نهادمند همکاری گروه های اجتماعی با دولت و مشارکت آنها در اداره جامعه باشد. سهم درآمدهای نفتی، به طور نسبی، رو به کاهش است ؛ در حالیکه همزمان نیازهای مالی دولت رو به افزایش می رود. دولت گریزی جزء افـزایش سـهم درآمـدهای مالیـاتی، نسـبت بـه درآمدهای نفتی، ندارد. این مهم نیز فقط با مشارکت واقعی گروه های اجتماعی در سرنوشت اجتماعی کشور مقـدور اسـت . امـری کـه گـذر از مجرای جامعه مدنی انجام آنرا تسهیل و کم هزینه می کند. بدین ترتیب دولت از تقویت نهادمند جامعه مدنی و نهادهای آن سود خواهد برد. دیگر آنکه ، رشد جامعه مدنی با تکیه به تجربیات تاریخی داخلی، توجه به عقاید و سنت های عمیق مردم مقدور است ؛ ضمن آن که می توان از نحوه شکل گیری آن در غرب بهره گرفت . جامعه ما باید با حرکت از وضع موجود، و نـه وضـع ایـده آل ، بـه وضـع مطلـوب برسـد. امـری کـه ضروریست مورد لحاظ نخبگان جامعه و هواداران جامعه مدنی قرار گیرد. جامعه مدنی، مدینه فاضله جامعه بشری نیست ؛ چه آن که این الگوی زندگی اجتماعی از تحقق همه جانبه آرمان های اساسی انسانی، همچون عدالت ، آزادی، و سعادت جمعی ناتوان بوده . نقصان های اجتماعی بنیادین موجود در جوامعی با جامعه مدنی قوام گرفته گواه این ادعا است . اما این نوع جامعه ، دست کم توانسته است بخشی از این آرمان ها را به منصه ظهور رساند. همچنین آن که در دنیای کنونی، و برای جوامع کمتـر توسعه یافته ، از جمله جامعه ایران ، جامعه مدنی می تواند نقطه ثقلی باشد تا جامعه را به مسیر توسعه پایدار و همه جانبه سوق دهد.
خلاصه ماشینی:
دیگر آنکه ، رشد جامعه مدنی با تکیه به تجربیات تاریخی داخلی، توجه به عقاید و سنت های عمیق مردم مقدور است ؛ ضمن آن که می توان از نحوه شکل گیری آن در غرب بهره گرفت .
برای درک نظام مند زمینه ها و موانع شکل گیری جامعه مدنی در دوران مورد نظر این مطالعه ، نظریه "ضرورت وقوع پیش شرط ها، از لیپست در هسته مطالعه قرار گرفته و سایر نظریه ها در ارتباط با آن مطرح می شود؛ بی آن که نظریه لیپست به طور کامل پذیرفته شده باشد.
اما در این کشور نیز به لحاظ تاریخی، ابتدا توسعه سیاسی صورت گرفته و جامعه مدنی قدرتمند شکل گرفته است و پس از آن دارای درآمدهای نفتی بالا شده است جدول ذیل نمایشگر نظریه های مورد استفاده در این نوشته است : جدول شماره (١) نظریه های مورد استفاده در این نوشته نظریه پرداز نام نظریه لیپست ضرورت وقوع پیش شرط ها ون هانن توزیع منابع قدرت واتربوری پیش شرط ها فقط تسهیل کننده هستند.
. انقلاب مشروطه نقطه عطف تاریخی جامعه ما بود که روند سنتی رابطه گروه های اجتماعی و دولت را به هم ریخت و بدین ترتیب شکل گیری و رشد جامعه مدنی را نیز هدف خود قرار داد.
گسترش زمینه های رشد جامعه مدنی : محمدرضا شاه توانست در سال های میان ١٣٣٢ تا ١٣٥٧، سال هایی که جان فوران آن را فصل گذار کشاورزی ماقبل سرمایه داری و صنعتی شدن سریع بخش شهری به یاری درآمدهای عظیم نفتی نامیده است ، روند نوسازی کشور را در عرصه اقتصادی و اجتماعی پیش برد.
این امر به گسترش زمینه های لازم برای شکل گیری جامعه مدنی نیز کمک کرد.