چکیده:
طبقه بندی موضوعی قرآن پیشنهای طولانی دارد اما در عصر حاضر تحول زیادی در این حوزه رخ داده و طبقه بندیهای مختلفی شکل گرفته است. این طبقه بندیها در دو شکل طبقه بندی مستقل و طبقه بندی تفاسیر موضوعی از موضوعات قرآن قابل دسته بندی است. بخش قابل توجهی از طبقه بندیهای مستقل، استقصای کاملی از موضوعات قرآنی ندارند و روال منطقی در بررسی موضوعات آنها وجود ندارد. همچنین نوعی سلیقه نیز در تنظیم این دسته از معاجم وجود دارد. در طبقه بندیهای صورتگرفته در تفاسیر موضوعی نیز آسیبهای همچون فقدان ملاک مشخص در طبقهبندیها، طبقه بندی بر اساس ذهنیت غالب مفسرین یا محققین، تداخل و همپوشانی در طبقه بندی و کلی بودن و عدم شمول بر تمام موضوعات وجود دارد. این مقاله ضمن بررسی توصیفی- انتقادی انواع طبقهبندیهای موضوعی صورت گرفته، به بیان آسیبشناسی آنها میپردازد و در نهایت روشی پیشنهادی در بررسی موضوعات جهت رفع آسیبهای مذکور ارائه میدهد.
خلاصه ماشینی:
طبقه بندی موضوعی قرآن با نام معجم موضوعی متداول است اما عناوین دیگری چون تصنیف آیات، تفصیل الآیات،کشف الآیات، تبویب الآیات، طبقات الآیات، فهرست المطالب، فرهنگ موضوعی، المعجم الموضوعی، الفهرس الموضوعی، کشاف الموضوعی، دلیل الموضوعات، کشف المطالب نیز دارد.
با در نظر گرفتن تلاشهای مختلفی که در این زمینه صورت گرفته است، میتوان گفت که طرحی جامع از طبقهبندی موضوعی قرآن در دست نیست و طبقهبندیها مختلفی صورت گرفته است که عموما نیز برخاسته از رویکردها، نوع مطالعات و نگرشهای علمی افراد به مسائل قرآنی است.
ضرورت طبقه بندی در موضوعات قرآن عدم توانایی برقراری ارتباط بین آیات و بیان پیوستگی آنها یکی از ضعفهای تفسیر موضوعی است.
سبحانی معتقد است تفسیر موضوعی نیاز به لجنههای علمی و تحقیقی خاصی نیاز دارد و کار یکی از لجنهها باید این باشد که آیات قرآن را طبق موضوعاتی که در قرآن مطرح شده است جمع و تقسیم بندی کند(سبحانی، 1383: 1/24).
2. طبقهبندی بر اساس ذهنیت غالب مفسرین یا محققین: طبقه بندی بر اساس پیشفرضهای مفسر است و بر اساس علومی که به آنها آگاه است شکل میگیرد و به چینش و ترتیب آیات و یا ارتباط بین واژهها توجه نمینماید(نک: تفسیر موضوعی جوادی آملی جلد دهم و یازدهم، منشور جاوید از جعفر سبحانی جلد اول، دوم و سوم، پیام قرآن مکارم شیرازی جلد اول تا سوم).
توصیفی که طبقه بندیهای مذکور از موضوعات دارد شامل تمام موارد نمیشود و تمام انواع را مقایسه نمیکند(نک: منشور جاوید، پیام قرآن، تفسیر موضوعی جوادی آملی که بیشتر به موضوعات اعتقادی با سه عنوان توحید، نبوت و معاد پرداختهاند و موضوعات دیگر قرآن نادیده گرفته شده است).