چکیده:
علمای معانی پرسش را طلب امری می دانند که بر گوینده مجهول است و غرض آن را طلب اخبار دانسته اند، اما یادآور می شوند که گاهی جمله های پرسشی بر معانی ثانویه دیگری دلالت می کنند. در کتاب های معانی اغراض ثانویه جمله های پرسشی با اختلاف بیش وکم ذکر شده که عمدتا برپایه جمله های قرآن کریم بوده است. متاخران نیز نمونه هایی فارسی دربرابر آن اغراض ذکر و به کارکردهای ثانوی دیگری از پرسش اشاره کرده اند. سعدی ازجمله شاعرانی است که در غزل به طور گسترده از پرسش برای تمهیدات بلاغی سود جسته است. این پژوهش با بررسی و کشف اغراض ثانویه پرسش در غزلیات سعدی نشان می دهد که سعدی در غزل برای اظهار کدام اغراض از پرسش بهره گرفته است تا، علاوه بر توسعه دانش اغراض ثانویه، بیان کند که اغراض ثانویه جمله های پرسشی به همان مواردی محدود نیست که در کتاب های معانی قدما و متاخران آمده است. چون سعدی در غزل از ساختارهای ویژه گفتار برای القای ظرایف معنایی و اهداف بلاغی استفاده کرده است، نگارنده با مطالعه آن به بازاندیشی اغراض ثانویه جمله های پرسشی در زبان فارسی می پردازد.
پژوهش حاضر برپایه مطالعات کتابخانه ای و با روش توصیفی ـ تحلیلی صورت گرفته و یافته ها براساس تحلیل محتوا بررسی شده است. جامعه آماری پژوهش 714 غزل و حجم نمونه براساس فرمول کرجسی و مورگان 238 غزل است که به شیوه تصادفی منظم انتخاب شد. نتیجه نشان می دهد که سعدی به 45 غرض ثانوی در پرسش توجه داشته و اظهار معانی متعدد به طور توامان نیز در یک جمله صورت گرفته است.
According to experts in rhetoric، Interrogation refers to asking about a thing which is unknown to the speaker and aims at knowing something; they mention، however، that these statements deviate from their real purposes sometimes and refer to some other secondary meanings. Writers have mentioned more or less different secondary purposes mainly based on the Quran. More recent writers have also provided some examples of more secondary rhetorical purposes. Persian language is among those languages in which different meanings can be inferred from statements. This paper intends to survey the secondary purposes of interrogative statements in Saadi's Ghazals. In addition to improving rhetorical knowledge of secondary purposes، this paper shows that secondary purposes of interrogative statements are not limited to what were introduced by old and modern rhetorical writings، since special verbal structures were used by Saadi to indicate minute rhetorical intentions. His Ghazals are the best sources to identify secondary purposes of interrogative statements in Persian. The survey is a theoretical research based on library studies with descriptive-analytic method and the results have been analyzed contextually. Statistical society is 714 and the sample size is 238 based on Krejcie-Morgan's formula arranged in random sampling. The results show that Saadi paid attention to 45 secondary purposes in interrogations and used different meanings and purposes in one statement simultaneously.
خلاصه ماشینی:
این پژوهش با بررسی و کشف اغراض ثانویة پرسش در غزلیات سعدی نشان می دهد که سعدی در غزل برای اظهار کدام اغراض از پرسش بهره گرفته است تا، علاوه بر توسعة دانش اغراض ثانویه ، بیان کند که اغراض ثانویة جمله های پرسشی به همان مواردی محدود نیست که در کتاب های معانی قدما و متأخران آمده است .
نتیجه نشان می دهد که گستردگی مفاهیم و اغراض ثانویة پرسش بسیار بیشتر از آن است که در کتاب های بلاغت ذکر شده است و ازآنجاکه «لطایف ادبی و تخیلات شاعرانه محدود نیست ، این نوع معانی مجازی را محدود نمی توان کرد» (همایی ، ١٣٧٣: ١٠) و به تعبیر عبدالقادر جرجانی ، مزیت نظم هم به سبب اغراض و مقاصدی است که کلام به لحاظ آنها منظم می گردد (جرجانی ، ١٣٦٨: ١٤٠).
پس از آن ، سیوطی برای جمله های پرسشی ٣١ کارکرد ثانوی در زبان عربی ذکر کرد (سیوطی ، ٢/١٣٨٠: ٢٠٢ـ٢٠٦) و رادویانی در ترجمان البلاغه به این نکته اشاره می کند که شاعر گاه سؤالی را مطرح می کند، اما درصدد پاسخ به آن نیست و مثال هایی ذکر می کند، اما غرض شاعر را از بیان کردن این پرسش ها مشخص نمی کند (رادویانی ، ١٣٦٢: ١٢٧).
علی اکبر باقری خلیلی با رویکرد زبان شناختی در مقالة «منظورشناسی جمله های پرسشی در غزلیات سعدی » به ده غرض ثانوی پرسش در غزل سعدی اشاره کرده است (باقری خلیلی ، ١٣٩٢: ٤٣ـ٥٧)؛ حال آنکه این پژوهش نشان می دهد اغراض ثانویة پرسش محدود به همان مواردی نیست که در کتاب های معانی متأخران و مقالات پژوهشگران آمده است و در آن به ٤٥ غرض ثانوی پرسش با ذکر شاهدمثال اشاره شده است .