چکیده:
نهاد هاي تشكيلات اداري حكومت هاي مسلمان كه در برقراري بخشي از امنيت اجتماعي شهرها و حفظ اخلاق عمومي و سلامت فضاي كسب و كار و رعايت امور شرعي در جامعه، نقش مهمي برعهده داشت، ديوان احتساب يا حِسبه بود. اين نهاد بنابر ضرورت اجراي فريضه امر به معروف و نهي از منكر در جامعه، وابسته به تشكيلات قضايي پديد آمد، اما گستره وظايف آنْ امور اقتصادي، اجتماعي و امنيت عمومي جامعه اسلامي را دربرگرفت. در اين مقاله ضمن تبيين كاركردهاي مختلف نهاد حِسبَه، نقش آن در تامين امنيت اجتماعي و حفظ ارزش ها و هنجارهاي ديني در جامعه بررسي مي شود. يافته پژوهش نشان مي دهد كه برآيند كاركردهاي اين نهاد در حوزه نظارت بر اجراي مسائل شرعي و حفظ اخلاقيات جامعه و در حوزه اقتصادي كه حفظ نظم و سلامت امور اقتصادي و نظارت بر عملكرد اصناف و بازاريان بود، به برقراري امنيت اجتماعي شهرها منجر مي شد.
خلاصه ماشینی:
"پرسش اصلی پژوهش آن است که کارکردهای دیوان احتساب چه پیوندی با حوزه امنیت اجتماعی جوامع اسلامی داشته است؟ مفروض پژوهش آن است که میان کارکردهای دیوان احتساب که الگویی از مدیریت شهری بود و امنیت اجتماعی جامعه اسلامی ملازمه منطقی برقرار بوده است؛ بدین معنا که محتسب بهعنوان کارگزار رسمی حکومت برای اجرای فریضه امر به معروف و نهی از منکر، با اجرای قوانین شرعی و عرفی در جامعه اسلامی، نظارت بر روابط اقتصادی و گردش کار بازار و تنظیم نحوه مناسبات اجتماعی و اخلاقی در میان شهروندان، در جلوگیری از مفاسد، منکرات و ناهنجاریها و برقراری امنیت اجتماعی ناحیه تحت مسئولیت خود نقش مهمی ایفا میکرد.
نتیجه آنچه که از آگاهیها و بررسی و تحلیل ارائه شده در این مقاله رهیافت میشود، آن است که دیوان احتساب بر پایه مبانی فقهی اسلامی در باب فریضه امر به معروف و نهی از منکر و رعایت احکام شرعی در جامعه اسلامی شکل گرفت و دایره وظایف و اختیارات آن با مباحث نظری که در میان عالمان دینی دراینباره درگرفت، وسعت یافت و افزون بر حفظ اخلاقیات و شرعیات، حوزه اقتصادی و اجتماعی و حتی نظارت بر رفتار سلاطین و کارگزاران حکومتی را در برگرفت."