چکیده:
تقیه یکی از فنون راهبردی انسان در مبارزهها و زندگی اجتماعی وی در طول تاریخ بوده است. در متون دینی از جمله در قرآن، روایات و سیره دربارة تقیه، مباحث فراوانی نقل گردیده و ماهیت، اقسام، ملاک مشروعیت و راهکارهای آن بررسی شده است.
از آن رو که در تاریخ اسلام، شیعیان همواره با حکومتهای جائر، که به نام اسلام بر مسلمانان حکومت میکردهاند، درگیر بوده و به ناچار، بیش از سایر فرقههای اسلامی از تقیه استفاده کردهاند، چنین تصور شده که تقیه اعتقادی ویژة شیعیان بوده و برخی از نویسندگان آگاهانه یا ناآگاهانه از آن به عنوان وسیلهای برای کوبیدن تشیع استفاده کردهاند گویا تقیه ملاکی در قرآن، حدیث و سیرة پیشوایان دینی ندارد. در این مقاله، سعی شده است تبیین گردد که تقیه از حیث ماهیت، اقسام و ملاک مشروعیت و راهکارهایش یکی از موضوعات اتفاقی در بین همة فرقههای اسلامی است، و در این زمینه، هیچ اختلافی بین آنان وجود ندارد. ضرورت استفاده از تقیه برای یک فرقه دلیل نمیشود که آن را از اعتقادات خاص آن فرقه دانسته، آنان را سرزنش کنیم. اگر جای سرزنش هم باشد در مورد کسانی است که با روشهای ظالمانة خود موجب کاربست تقیه شدهاند.
خلاصه ماشینی:
برای اینکه این سخن در باب تقیه مستند شود، برخی از تعاریف دانشمندان فریقین را عینا میآوریم: سرخسی از فقیهان بزرگ اهل سنت نوشته است: «و التقیة أن یقی نفسه من العقوبة بما یظهره، و ان کان یضمر خلافه، و قد کان بعض الناس یأبی ذلک، ویقول: انه من النفاق، و الصحیح ان ذلک جائز...
از نظر علمای شیعه نیز تعاریف یکسانی با آنچه از اهل سنت نقل گردید، در این باب اظهار شده است؛ از جمله: شیخ مفید (ره) در تعریف «تقیه» آمده است: «التقیة: کتمان الحق و ستر الاعتقاد فیه و مکاتمة المخالفین و ترک مظاهرتهم بما یعقب ضررا فی الدین او الدنیا» (شیخ مفید، بی تا، ص 137) مضمون سخن شیخ مفید (ره) این است: تقیه همان پوشاندن حق و اعتقاد است؛ کتمان در برابر مخالفان (چیره که متعرض مال یا جان و نوامیس میشوند) و استفاده از این روش برای آن است که اظهار حق و عقاید درست موجب ضرر در دین یا دنیا میشود.
(قاسمی، 1418ق، ج2، ص306) نکتهای که از سخنان فقها و مفسران فریقین - اعم از شیعه و سنی - استفاده میشود این است که «تقیه» و «مدارا» برای آن وضع شده است که مسلمانان بتوانند در برابر قتل، هتک حرمت، آبروریزی، سلب اموال و اقسام آزاری که ستمگران توانمند بر آنان روا میدارند و راه برونرفت دیگری وجود ندارد، از آن استفاده کنند و در عین حال، خود را نیز نگه دارند.