چکیده:
اشعار خاقانی شروانی به همراه شاعرانی از پیچیدهترین اشعار زبان فارسی است. یکی از ویژگیهای بارز شعر او دقت و وسواس خاصی است که شاعر در انتخاب الفاظ و کنار هم چیدن آنها دارد. به طوریکه در نگاه اول این نکات از دید خواننده پوشیده خواهدماند؛ از این رو دقتی خاص و کوششی مضاعف لازم است تا تمام نکات پنهان و زیباییهای ادبی و فنی آن بر خواننده نمایان شود. در بیتی از خاقانی (به پنج انامل به فتح باب سخن/ ز هفت کشور جانم ببرد قحط و وبا) روابط عمیق بین کلماتی مثل «پنج انامل» ، «فتح باب» ، «قحط» و «وبا» وجود دارد که در شرحها به آن توجهی نشدهاست. فتح باب اصطلاحی نجومی در بارش باران و پنج انامل گیاهی در دفع وباست. که توجه به آنها معنای بیت را روشن و کامل میکند. البته خاقانی این موارد را با معنای ایهامی به کار میبرد که خود جلوههای دیگری جلوهد را با معنای ایهامی به کار می کنندة هوا و دافع وبا ستاز زیبایی کار اوست.
خلاصه ماشینی:
در بیتی از خاقانی (به پنج انامل به فتح باب سخن / ز هفت کشور جانم ببرد قحط و وبا) روابط عمیق بین کلماتی مثل «پنج انامل »، «فتح باب »، «قحط » و «وبا» وجود دارد که در شرح هـا به آن توجهی نشده است .
همچنین شواهدی نیز از دیوان خاقانی و «تحفـه العـراقین » ذکـر شده است : «خاکش بـه کمینـه فـتح بـابی دریـــا رانـــده بهـــر ســـرابی » و خشک بیخ آرزو را فتح باب از دیده ساز کان گلستان را از این به نم نخواهی یافتن (همان : ١١٣) فــتح بــاب بــه ایــن معنــی در دیــوان انــوری هــم آمــده اســت .
٤. شرح بیت که او به پنج انامل به فتح باب سـخن ز هفت کشور جانم ببرد قحـط و وبـا همان طور که می دانیم ، شاعر نامه ای از «امام رشید الدین وطواط » دریافت کرده و اینـک این قصیده را در جواب نامه وی و در مدح رشید ساخته و پرداخته است .
بنابراین روشن می شود که در این بیت دافع وبا پنج انامل (پنج انگشت ) است ؛ نـه فـتح باب و باران های مداوم .
بیت (که او به پنج انامل به فتح باب سخن /زهفت کشور جانم ببرد قحط و وبا) یک نمونه از ابیاتی است که چنـین لطایفی را در خود دارد ولی شارحان و خاقانی شناسان بدان نپرداخته اند.