چکیده:
منطقه خاورمیانه افزون بر موقعیت ویژۀ ژئوپولتیکی آن از دیدگاه های زمین شناسی و وجود ذخایر معدنی در
آن نیز از معدود نقاط جهان است که اعتبار و اهمیت ویژه دارد. در این نوشتار چکیده ای از ویژگی های اقلیمی و زمین شناسی خاورمیانه در ارتباط با موقعیت ممتاز آن می آید.
در گستره پهناور خاورمیانه شرایط اقلیمی بسیار متفاوتی حاکم است. این منطقه در کشورهایی مانند ایران و عربستان صحراهای سوزانی چون کویر لوت و صحرای عربستان بخشی از رویه آن را تشکیل داده اند. چکادهای کوه های هندوکش و قره قروم در افغانستان و پاکستان، مناطق کوهستانی مرتفعی با بلندی های بیش از 8600 متر را تشکیل داده اند. در ارتفاعات شمال پاکستان نیز سیرک های یخچالی وجود دارند. سرگذشت زمین شناسی در این گستره پهناور بسیار متفاوت است. عواملی چون ویژگی های فیزیکی و شیمیایی پوسته زمین، چگالی، دگرشکلی، ستبرا و... سبب شده است تا این تفاوت ها بر گونه ای چشم گیر جلوه کنند. به وجود آمدن این گستره پهناور را به کوه زار آلپی - هیمالیا نسبت داده اند که از کناره های خاوری اقیانوس اطلس تا کناره های باختری اقیانوس آرام، اثر و عملکرد آن دیده می شود. در تئوری تکتونیک، خاورمیانه را متشکل از سه ورق اصلی توران، ورق ایران و عربستان می دانند که از این سه ورق با یکدیگر تفاوت های عمده زمین شناسی دارند. برای مثال یکی از ویژگی های بارز و متفاوت ورق ایران با ورق های مجاور، فراوانی سنگ های ماگمایی به دیرینگی های گوناگون است، در حالی که در ورق های توران و عربستان این گونه سنگ ها در کمترین مقدارند. پژوهش های معدنی و معدن کاری ها در این گستره نشان داده اند که پر ارزش ترین ذخایر معدنی اعم از فلزی و غیرفلزی در آن موجودند که در اثر رخدادهای زمین شناختی به ویژه ماگمایی ایجاد شده اند. در این ارتباط در بخش خاورمیانه ای ورق عربی به جز سپر عربی، ذخایر پر ارزشی از طلا، نقره، روی، مس و... و در سایر بخش ها(پلات فرم عربی) ذخایری از نوع غیرفلزی وجود دارند.
خلاصه ماشینی:
اگرچه گاهی این اشتقاقها به بزرگی اقیانوس اطلس دانسته شدهاند، ولی بهنظر میرسد اشتقاقهای مورد نظر از جمله اشتقاق موجود در حاشیه شمال خاوری صفحه عربی، اشتقاق درونقارهای از نوع دریای سرخ که حاشیه شمالی گندوانا (ورق ایران) را از قسمتهای گندوانا جدا میکرده است.
۳. ورق عربستان که در حاشیه شمالخاوری آفریقا جای دارد و در اوایل دوران میانه زیستی ابتدا از ورق ایران و در زمان ترشیری با پیدایی کافتهای خلیج عدن و دریای سرخ از بخش شمالی قاره آفریقا جدا شده است تا بزرگترین شبهجزیره جهان را تشکیل دهد.
فراوانی سنگهای ماگمایی که نشانه پویایی ورق ایران است، بهلحاظ پیدایی ذخایر معدنی، بهویژه از نوع فلزی و در حجمهای زیاد، سبب شده است تا این ورق امروزه ارزش اقتصادی ویژه داشته باشد.
ج. ماگمازایی بسیار گسترده ورق ایران سبب شده است تا در ترکیه، ایران، افغانستان و بخشی از پاکستان، ذخایر فلزی متمرکز باشند.
د. در ایران جدا از ذخایر آهن پرکامبرین که بخشی از آهنزایی جهانی پرکامبرین است، ذخایری از سرب و روی و مس پورفیری وجود دارد که از نوع بسیار بزرگ در مقیاس جهانی هستند.
( تواناییهای هیدروکربنی خاورمیانه در حاشیه جنوبی ورق توران (جمهوری آذربایجان، دریای خزر، ترکمنستان و بخش شمالی افغانستان) و نیز در گسترههایی وسیع از ورق عربی (عراق، کویت، باختر و جنوب باختری ایران، عربستان، قطر، دبی، ابوظبی، عمان) ذخایری بزرگ و گاه عظیم از هیدروکربن (بیش از نیمی از ذخایر جهانی) وجود دارد، بههمین خاطر خاورمیانه قطبی شناخته شده برای اینگونه ذخایر است و شهرت جهانی دارد.