چکیده:
با آنکه حماسهها، از جمله شاهنامه، دنیای جنگ و نبرد هستند، امّا در آنها از عواطف و احساسات فردی نیز میتوان نشان یافت. از این رو، هرچند حجم داستانهای عاشقانة شاهنامة فردوسی در مقایسه با حجم کلّ آن اندک است، امّا اگر حماسة بزرگ ملّی ایران از این تعداد داستان عاشقانه خالی میبود، گویی کمال فعلی خود را نمیداشت. فردوسی که در شاهنامه به عواطف مختلف انسان از جمله خشم، شادی، اندوه و... پرداخته، به عشق هم که از کهنترین عواطف انسان و «درد همیشگی» وی است، توجّه داشته است. مقالة حاضر میکوشد با بررسی مهمترین داستانها و ماجراهای عاشقانة شاهنامه، ویژگیهای کلّی عشق در دنیای حماسه و عوامل مختلف اجتماعی و فرهنگی آن را بررسی و تبیین نماید. بدین ترتیب، ابتدا به ذکر تفاوتها و شباهتهای عشق در دورة حماسی با دورة تاریخی پرداخته و عوامل گوناگون مانند ژانر حماسی، زمان و... را که در شکلدهی نوع خاصّی از عشق در شاهنامه مؤثّر بودهاند، بیان میکند و در ادامه، سه مورد از مهمترین ویژگیهای عشق در داستانهای عاشقانة شاهنامه بررسی میشود.
خلاصه ماشینی:
از این رو، هرچنـد حجـم داسـتان هـای عاشـقانۀ شـاهنامۀ فردوسی در مقایسه با حجم کل آن اندک است ، اما اگر حماسـۀ بـزرگ ملـی ایـران از ایـن تعـداد داستان عاشقانه خالی می بود، گویی کمال فعلی خود را نمی داشت .
ک؛ اسلامی ندوشن ، ١٣٧٤: ١٢٦)، اما حالات عشق و عاشقی را در برخـی ابیـات داسـتان هـای عاشـقانۀ شـاهنامه میتوان مشاهده کرد٢؛ مثلا زال در بیـان حـالات عـاطفی و درونـی خـود بـه رودابـه چنـین میگوید: «من از دخت مهراب گریـان شـدم چــو بــر آتــش تیــز بریــان شــدم ســتاره شــب تیــره یــار مــن اســت من آنـم که دریـا کنـار مـن اسـت » (فردوسی، ١٣٧٦، ج ١: ٢٠٦).
در ادامـۀ ایـن نوشـتار، ابتـدا بـه بیـان مختصر شباهت ها و تفاوت های دنیای حماسه با دنیای منظومـه هـای عاشـقانه دورة تـاریخی میپردازیم و آنگاه مهم ترین ویژگیهای عشق در داستان ها و ماجراهای عاشقانۀ شاهنامه را بیان می کنیم .
بدین سان گویی عشق مطرح در شاهنامه بیشتر به «غریزة همسرجویی و هم بسترخواهی» (حکیمیان ، ١٣٥٤: ٥٩) و امری کاملا فیزیولوژیکی نزدیک می شود که به ارضای غریزه در دیگر موجودات شبیه است ، با ایـن تفـاوت کـه غریـزه در اینجـا تنهـا در پـی کسـب لـذت خویش نیست ، بلکه این لذت جویی در راستای خدمت به وطن و مردم آن قرار دارد.
عشق شنیداری یا عاشق شدن از راه گوش ، یکی دیگر از ویژگیهای مهم داسـتان هـای عاشقانۀ حماسه و شاهنامه است ٤.