چکیده:
ترکمانان سلجوقی زمانی در عرصه قدرت خواهی گام نهادند که ایران تجربه تاریخی وسیعی از تحولات سیاسی و تشکیل حکومت های نو به نو در دوره خلافت عباسی را پشت سر می گذاشت. این دولت ها تجربه ارزشمندی از ساختار و مشروعیت سیاسی را برای دولت سلجوقی به یادگار گذاشتند تا به کمک آن اولین امپراتوری اسلامی را در تاریخ میانه ایران تشکیل دهند. دولت سلجوقی با تکیه بر شیوه ای مرکب از آداب و رسوم قبیله ای و دیوان سالاری ایرانی، ساختار جدیدی از قدرت را ایجاد کرد که توانست نزدیک به یک قرن و نیم بر قلمروی گسترده ای از ماوراءالنهر تا مدیترانه حکومت کند. این مقاله با توجه به تعریف ماکس وبر از مشروعیت و انواع آن، به بازنگری ساختار دولت سلجوقی از زمان تشکیل امپراتوری سلجوقی تا پایان حکومت سلطان ملکشاه (485-431ق) می پردازد تا نوع ویژه ای از مشروعیت سیاسی را معرفی کند که سلجوقیان با تکیه بر کنشگران و نهادهای موثر در جامعه و تقسیم قدرت در میان ایشان در تاریخ ایران رقم زدند.
خلاصه ماشینی:
این مقاله برآن است تـا ضـمن معرفـی سـاختار سیاسـی ایـران دولـت سـلجوقی از آغـاز شکل گیری تا پایان دورة سلطان ملکشاه سلجوقی (٤٣١- ٤٨٥ق )، اقـدامات سـلجوقیان بـرای مشروعیت بخشی به حکومت خود و واگذاری قدرت به ارکان مهم حاکمیت را بررسی کند.
فرضیۀ تحقیق دولت سلجوقی از آغاز شکل گیری تا پایان حکومت سلطان ملکشاه سـلجوقی سـعی کـرد بـا استفاده از ایجاد تعامل و تقسیم کار بین نهاد خلافت ، وزارت و امارت که زیر نظر سلطان و با مرکزیت او اداره میشد، نوع جدیدی از مشروعیت را ایجاد کند که ضامن تداوم قدرت سلجوقی و حاکمیت ایشان بر سرزمین های وسیع امپراتوری از ماوراءالنهر تا دریای مدیترانه باشد.
با توجه به اینکه سلطان سلجوقی از راه استیلا و غلبه بر سرزمین های اسلامی حـاکم شـده است ، سعی میکند با واگذاری قدرت از راه تفویض و تنفیذ، از نیروهای موجـود در نهادهـای مؤثر آن دوران یعنی خلافت ، وزارت و امارت استفاده کنـد و از مشـروعیتی کـه ا ـن نهادهـا به لحاظ مذهبی و اداری و نظامی دارند، به قدرت خود مشروعیت دهـد.
بعد از دورة سلطان محمد ملکشاه که با تدبیر خواجه نظام الملک اداره می شد، بسیاری از اتابکان بـه تنهـایی قـدرت را در دست گرفتند؛ اما همواره نامی از دولت سلجوقی را با خود به همراه داشـتند کـه در ایـن میـا میتوان به سلجوقیان آناتولی، کرمان ، اتابکان فارس و لرستان اشاره کرد (ر.
استفاده از دیوان سالاری ایرانی که تجربه ای بیش از هزار سال در تاریخ ایران داشت ، فرصتی برای سلطان سلجوقی فراهم کرد تا به واسطۀ مشروعیت سنتی کارگزاران ایرانی، قدرت خود را در کشور نهادینه کند.