چکیده:
حمله اعراب مسلمان به آذربایجان را از دو دیدگاه سیاسی و دینی می توان بررسی کرد؛ از لحاظ سیاسی، حمله های اعراب و فتح آذربایجان در سال 22 هجری و آغاز حکومت مسلمانان، برای اهالی آذربایجان تحمل ناپذیر بود، مردم آذربایجان بارها در برابر حاکمیت اعراب شورش کردند و به راحتی تسلیم آنها نشدند.این مسئله سبب لشکرکشی های زیاد سرداران اسلام به این ناحیه در دوره خلافت عمر و عثمان و سرکوب شورش ها گردید،اما اهالی آذربایجان به مرور در اواخر خلافت عثمان با بی حاصل یافتن شورش های خود به اطلاعت از اعراب گردن نهادند.
اسلام با قوانین جدید خود نظیر مساوات و برابری، برای بیشتر مردم ایران و آذربایجان که به جرم اعتقاد دینی به نوعی اسیر موبدان بودند، بهترین هدیه ای بود که روح سرگشته آنها را آرام می کرد.گروهی از مردم هم برای حفظ جایگاه بالای خود در جامعه یا برای برخورداری از مزایای مسلمانی، پس از پایان جنگ ها و فتوحات در آذربایجان، به اسلام گرویدند.این مقاله در پی پاسخ گویی به چگونگی روند فتح آذربایجان و گرایش اولیه مردم این سرزمین به اسلام در دوره خلیفه دوم و سوم است.
خلاصه ماشینی:
ایالت آذربایجان بعد از شکست ایرانیان در نهاوند (٢١ هجری) به عنوان یکی از دو بال سرزمین ایران مورد حملۀ اعراب واقع شده و فتح گردید، اهالی آذربایجان این شکست را برنتافته و شورش های متعددی علیه اعراب به راه انداختند، اما این اقدامات مانند شورش های ایرانیان در سایر نقاط به هیچ نتیجه ای نرسید و با فروکش کردن قیام ها زمینۀ گرایش تدریجی عده ای از مردم آذربایجان به اسلام فراهم گردید.
هم زمان با حمله های مسلمانان به مرزهای ایران «فرخ هرمزد» حکومت آذربایجان را بر عهده داشت ، اما بعد از قتل او به دست آزرمیدخت ، پسرش رستم و بعد از وی هم دیگر پسران فرخ هرمزد حکومت این ناحیه را بر عهده گرفتند (مارکوارت ، ١٣٧٢ :٢١٣و ٢١٦؛ کریستن سن ، ١٣٧٩: ٦٤٩).
٣. گرایش مردم آذربایجان به اسلام اشعث که از سال ٢٥ هجری والی آذربایجان بود، در کنار حکومت داری، مسئول خراج این منطقه هم بود (کوفی، ١٤١١ق : ٢/ ٣٤٦) بر اساس روایت ثقفی که در دیگر منابع نیامده است ، عثمان سالیانه یک صدهزار دینار از خراج آذربایجان را به اشعث می بخشید (ثقفی، ١٣٧١: میزان خراج آذربایجان در آن زمان مشخص نشده است (الریس ، ١٣٧٣: ١٥٩)، ولی مبلغ آن گویا همان هشتصد هزار درهمی بود که حذیفه بر اساس آن ، در ابتدای فتح این ناحیه به مردم امان داده بود و این مبلغ در حملات بعدی اعراب به این سرزمین تأیید گردیده بود.