چکیده:
فکر احداث راه آهن در ایران از اوایل دوره ناصری به این سو مطرح بود و به تدریج رشد و گسترش یافت.هم مهندسان، شرکت ها و سرمایه گذاران خارجی به شکل های گوناگون در سده 19 این فکر را مطرح کردند و طرح هایی در این زمینه ارائه دادند و هم دولت های روس و انگلیس و بعدها آلمان در آن دوره هر یک به طریقی به مسئله راه آهن ایران توجه یافتند و با طرح های آن درگیر شدند.از دیگر سو، پاره ای از مصلحان و نوگرایان و ترقی خواهان ایرانی بر اهمیت راه آهن دست گذاشتند و برخی حتی راه نجات ایران را در آن دیدند و فکر احداث راه آهن را به مساله ای مهم در اندیشه و عمل و برنامه های اصلاحی ایرانیان روزگار قاجار تبدیل کردند.با این حال، طرح های راه آهن در ایران یکی پس از دیگری نافرجام ماند و جز چند خط راه آهن پراکنده و محلی، که آن هم بیشتر در رابطه با اهداف و منافع قدرت های بیگانه احداث شد، ایران نصیب چندانی از این اختراع و موهبت عصر جدید نداشت و احداث راه آهن سرتاسری ایران تا دوره رضاشاه به تعویق افتاد.مقاله حاضر می کوشد، ضمن ارائه گزارشی کوتاه از مسائل یاد شده، علل و عوامل تاخیر و تعویق ذکر شده را دریابد و به پرسش از چرایی و چگونگی آن پاسخ گوید.ضعف سیاسی، اداری و اقتصادی ایران از یک سو و رقابت ها و مخالفت های مانع آفرین دولت های خارجی(روس و انگلیس) از سوی دیگر،عمده علل و عوامل تاخیر احداث راه آهن در ایران بودند.
خلاصه ماشینی:
از میان کسانی که دربارة ضرورت و فوریت احداث راه آهن قلم زدند و این فکر را تبلیغ و ترویج کردند، می توان از محمد کاشف السلطنه و مرتضی قلی خان صنیع الدوله یاد کرد.
صنیع الدوله ، نخستین رئیس مجلس شورای ملی ایران نیز در سال ١٣٢٥ ه ق /١٩٠٧م رسالۀ مشهور راه نجات را به چاپ رساند و دیدگاه های خود را دربارة فواید راه آهن و تأثیر آن در نجات و ترقی ایران در آن به کوتاهی درج کرد (صنیع الدوله ، ١٣٦٣؛ ترسکینسکی، ١٣٢٦: ٢٨-٣١؛ ملکوتی، ١٣٢٧: ٢٠-٢١؛ معزی، بی تا).
Alléon یک فرانسوی به نام « فابیوس بوآتال »١ امتیازنامۀ راه آهن رشت - تهران - بوشهر را به دست آورد که آن نیز به جایی نرسید (آدمیت ، ١٣٥١: ٣٣٢ به بعد؛ محبوبی اردکانی، ٢٥٣٧: ٣٢١- ٣٢٤/٢؛ مکملی، ١٣٧٩: 2 در قرارداد رویتر٣ که در سال ١٢٨٩ق / ١٨٧٢م در صدارت سپهسالار منعقد شد، یکی از امتیازات مهمی که واگذار شده بود، امتیاز انحصاری ساخت راه آهن سرتاسری ایران از دریای مازندران به خلیج فارس بود.
رویتر که برای بهره برداری از امتیاز بزرگ خود به پشتیبانی دولت انگلیس نیاز داشت ، نامه ای در توجیه قرارداد خود در پیوند با منافع و موقعیت انگلیس در منطقه به وزارت امور خارجه انگلیس نوشت و وزارت امور خارجه انگلیس نیز در این باره و به ویژه دربارة طرح راه آهن ایران از «ادارة هند» پرس وجو کرد.
کرزن نیز از تلاش های نافرجام و بی نتیجه پاره ای از اتباع روسیه برای گرفتن امتیاز راه آهن و احداث آن در ایران در سال های١٨٩٠و١٨٨٩م یاد کرده است ( ١٣٦٧: ٧٨٨/١).