چکیده:
یکی از مهم ترین رویدادهایی که بر پویشهای فرهنگی مسلمانان تاثیر بیبدیل و پایدار نهاد آشنایی آنان با کاغذ و صنعت کاغذسازی از سالهای میانین سده دوم هجری بود. در بسیاری از تحقیقات جدید، چنین ادعا شده که ایجاد صنعت کاغذسازی در بغداد و تولید کاغذ بغدادی با چند دهه نخستین تولد این شهر همزمان بوده است. بر پایه این تحقیقات که بر گزارشهایی از منابع نسبتا متاخر استوار شده، چندسالی پس از ساخت کاغذ در سمرقند (حدود 179ﻫ)، تولید کاغذ در بغداد به دستور فضل بن یحیی برمکی، وزیر هارون الرشید (حک. 170-193)، آغاز شد. در مقاله پیش رو، با استدلال بر متاخربودن نسبی منابع مورد استناد این دست از تحقیقات و نیز با ذکر شواهدی چون انحصار تولید کاغذ در چین و سمرقند و نیز اتکای بغداد به واردات کاغذ از این سرزمینها تا سده ششم هجری، معلوم شده که قدمت وجود کاغذ بغدادی از سده هفتم که یاقوت حموی از وجود آن در بغداد خبر داده فراتر نمی رود.
خلاصه ماشینی:
"بعضی از محققان نیز بدون ذکر هیچ منبعی، از ساخت کاغذ در بغداد سخن گفته اند٢١ و یا با بیدقتی در نقل از مقدمه ابن خلدون ، به جای فضل ، پدرش یحیی را بنیان گذار کارگاه های کاغذسازی در بغداد انگاشته ٢٢ و با وجود اتفاق منابع اصیل بر آغاز کاغذسازی پس از نبرد طراز، این رخداد را به فتح سمرقند، که در حدود سال ۸۵ه روی ٢٣ داده ، منسوب کرده اند.
از همه این گزارش ها میتوان نتیجه گرفت که اولا استفاده از کاغذ در دوره عباسیان دست کم تا سال های میانین سده پنجم رواج کمتری نسبت به قرطاس و حتی پوست داشته است ؛ ثانیا گزارشی حاکی از ساخت کاغذ در بغداد در دست نیست ؛ بلکه برعکس در منابع زیادی سخن از واردات کاغذ به بغداد است .
٥٦ از این گذشته ، از تصریح برخی منابع به انحصار تولید کاغذ در ماوراء النهر (سمرقند) و نیز به اشتهار سمرقند به کاغذ سمرقندی که جز در چین و سمرقند یافت نمیشده ،٥٧ و هم چنین از تأکید ابن فقیه بر این که کاغذهای مورد خرید و فروش در بغداد کاغذ خراسانی بوده ،٥٨ میتوان به آسانی دریافت که در بغداد سده های نخستین اسلامی، خبری از تولید کاغذ نبوده و وفور آن حاصل واردات گسترده کاغذهای چینی و سمرقندی بوده است ."