چکیده:
در این مقاله، آراء و نظرات امام محمد غزالی در باب علم و معرفت بررسی می شود. با اینکه دو مفهوم «علم» و «معرفت» از یکدیگر متمایزند، با تسامح مترادف به کار برده شده اند تا چشم اندازی از دیدگاه غزالی در باب معرفت یقینی و حقیقت علم به دست آید؛ همان گونه که غزالی در برخی از کتب خود مانند «احیاءالعلوم» و «میزان العمل»، این دو واژه را مترادف و ملازم هم به کار می بندد و در برخی مواضع بین این دو کلمه تمیز قایل می شود. در این زمینه، به بررسی سیر معرفت شناختی غزالی پرداخته می شود. غزالی با نگرش صوفیانه، معارف قلبی و اقرار به ارزش و حدود برهان فلسفی، نفوذ ویژه ای در تصوف نهاد که خود اسباب موثر در تفسیر و معنی تازه ای از علم و معرفت بین مسلمانان گردید. غزالی با تامل در دو طریق عمده کسب معرفت و علم، یعنی طریق قلبی و عقلی، سعی در شناخت ارزش و مقاصد علوم نموده است. در نهایت، در تلقی غزالی، طریق قلب یگانه طریق مطمئن برای نیل به مقصد نهایی یعنی سعادت است که مقصود تمام عارفان است.
خلاصه ماشینی:
غزالی، علم، معرفت، قلب، عقل و تصوف Marifat_____________________________________________________________ Vol. 25, No 10, Day 1395 مقدمه عقیده غزالی در باب علم و معرفت، بسته به تطور فکری و مراحل حیات علمی او مورد قضاوت های مختلف و حتی ضد و نقیض واقع شده است.
در این مقاله، آراء و افکار غزالی به موازات آراء فلاسفه در باب علم و معرفت جهت ایضاح عقیده او بیان می شود؛ چراکه آثار غزالی مشحون تضارب با آراء فلسفی و حکمی علوم مابعدالطبیعه و مسائل مربوط به آن است.
علاوه بر نگرش به ارتباط داشتن علوم با هم، به اصل «ضرورت ترتیب» در علوم هم قایل بود و برخی علوم را مقدمه علوم دیگر تلقی می کرد و ازآنجاکه عمر کوتاه آدمی مجال فراگیری تمام علوم را ندارد، بایستی بخشی از علوم فایده بخش که سعادت و نجات ابدی را رقم می زند فرا گرفته شود و آن علوم که عادتا صوفیه از آن به «معرفه الله» تعبیر می کنند، غایت هر معرفت و ثمره هرگونه علم است.
ازاین رو، غزالی با توجه به ارزش و محدودیت و میزان توانایی های علوم در کشف معرفت در بخش دوم حیات علمی اش نیز به علوم و معارف معقولات و محسوسات توجه داشت.
به عبارتی، موضوع کتاب احیاءالعلوم، علم معامله است اما غزالی رخصتی برای علم مکاشفه در کتب نمی یافت؛ چراکه این علم را نانوشتنی و ذوقی می خواند که از طریق تزکیه و تحلیه قلب بدان می توان دست یافت.