چکیده:
واژه پیشــرفت متنــاظر بــا دو واژه Progress (ترقــی )و Development (توسعه ) در فرهنگ غربی است که به ترتیب پیشرفت ضروری تـاریخی و پیشرفت ارادی اجتماعی را افاده میکننـد. در بحـث الگـوی اسـلامی - ایرانی پیشرفت این مقاله با استفاده از آیات و روایات در پی پاسـخ بـه این سوال است که پیشرفت اسلامی در معانی متناظر با دو مفهوم فـوق چیست و چه امری در آن اصالت داشته و نتیجتا به چـه آثـاری منتهـی میشود. بر همین اساسا صالت را با تکامل عقل دانسته و با شناسـایی عقل جمعی علاوه بر فردی در روایات به تحلیـل تکامـل ضـروری عقـل جمعی بالقوه پرداخته است (ترقی ). پس از آن بـه رغـم ضـروری بـودن این تکامل باتفکیک عقل به فطری و اکتسابی(ذاتی و بالقوه )، نقش جامعه اسلامی را در این پیشرفت تبیین کرده است (توسعه ).بـر همـین اسـاس دو وظیفه را بر دوش آنان دانسته است : توجه و اطاعت از اوامر اولیای الهی و عمل گرایی عاقلانه . در نهایت برای فهم دقیق تر ابعاد مختلف این پیشرفت به آثار عقلانیت اسلامی بـر اسـاس آیـات و روایـات پرداختـه است که عبارتنـد از: مخاطـب دسـتورات الهـی بـودن و فهـم و اطاعـت پذیری از آنها، وجه جامع بودن آن ، ملازمت با نظام ارزشی و هنجـاری خاص ، ترادف معنایی با واژه حیات و تاثیر غیر مستقیم در عالم تکوین .
خلاصه ماشینی:
"دلیل شناسایی و اعتبار این ترکیب در این حـدیث آن اسـت کـه مـا ایـن مفهـوم را در نسـبت بـا مفـاهیمی اجتماعی و متعلق به علوم انسـانی در نظـر گرفتـه ایـم (مفهـوم پیشـرفت در تنـاظر بـا ترقـی و توسعه ) و علوم انسانی هم به سبب بـرون رفـت از تشـتت و تفـرق و گریـزاز اسـتثنائات ، بـا مفاهیم جمعی و نه مفاهیم فردی سرو کار دارد(سروش ، ١٣٨٤: ١٢٩)البته این عقـل ماهیتـا متفاوت از عقل فردی مورد اشاره در دیگر روایات نیست و همان آثـار عقـل فـردی بـر آن هم مترتب است مگر آنکه بنابر حدیث ، آنها را در حوزه اجتماع و در برهه خـاص تـاریخی از خود بروز میدهد.
تأثیر غیر مستقیم عقل در عالم تکوین ذکر این نکته مفید است که پیشرفت بر این مبنا نه تنها در روابـط انسـانی اثـر گذاشـته و موجب بهبود انواع آن در حوزه های مختلف می شود، بلکـه بـه سـبب ارتبـاط موجـود میـان عالم تشریع و تکوین که در آیات قرآن بـدان اشـاره شـده (الاعـراف /٩٦)و از اختصاصـات هستی شناسی اسلامی بوده و تعامل انسان را با هستی نشـان مـیدهـد(جـوادی آملـی ، ١٣٨٥ / :٣٨)سبب فرو فرستادن رحمت الهی و برکت مـادی و نهایتـا تسـهیل و هـم افزایـی در امـر پیشرفت همه جانبه هم خواهد شدو این خود تأیید دیگری بر وجه جمع بـودن عقـل نسـبت به همه موضوعات میباشد."