چکیده:
داستان یوسف و زلیخا در قرآن و پیشتر از آن، در تـورات ریشـه دارد و مملـو از اسرار و نکته هاست . ترنج ، یکی از کلمات کلیدی و پر رمز و راز این داستان اسـت که تاکنون دقت و توجه لازم بدان مبذول نشده است . این مقاله در پی آن اسـت که پس از اثبات حضور ترنج در این داستان، با عنایت به تفاسیر قـرآن و تـورات، به دنبال منشا راهیابی و نقش ترنج در شکل گیری آن باشد. تحقیقات انجـامشـده نشان می دهد که در باور یهود، ترنج نمادی از قلب انسان اسـت و از آنرو کـه در فرهنگ اسلامی نیز قلب سلیم جایگاه عشق الهی است ، مـی تـوان چنـین نتیجـه گرفت که حضور ترنج در داستان یوسف و زلیخا، نمادی از عشق اسـت . از ایـن رو بعید نمی نماید آنچه عشق زلیخـا را در دیـدة متشـرعان، زمینـی و ناپـاک جلـوه می دهد، در نگاه متفاوت و عرفانی جـامی ، بـه عشـقی آسـمانی ، مـاورایی و پـاک مبدل شود.
خلاصه ماشینی:
در ایران نیـز محققان بسیاری به این داستان توجه خاص مبذول داشته اند، اما چنانکـه رویکـرد ایـن پژوهش است ، با در میان آمدن دیـد عرفـانی جـامی و توجـه بـه وجـه نمـادین تـرنج و پیگیری ریشه های اقبال این میوه در فرهنگ یهود، می توان دایرة تحقیقات انجام شده را محدودتر ساخت .
یکی از وجوه تمایز داستان جـامی با آنچه در قرآن ذکر شده، عاشق شدن زلیخا بر یوسف در سـنین نوجـوانی و در خـواب است که آغازگر منظومة جامی و بیانگر این مطلب است که بـرخلاف کتـب مقـدس، در این منظومه بیشتر به عشق زلیخا به یوسف توجه شده است (کرمی و دیگران، ١٣٨٨: ٩٠).
در «جامع البیان فی تفسیر القرآن» (مشهور بـه تفسـیر طبـری)، کـه از قـدیمی تـرین تفاسیر قرآن است ، در باب این کلمه چنین ذکر شده: «أعدت لهن متکئا یعنی مجلسا للطعام، و ما یتکئن علیه من النمـارق و الوسائد...
ترنج در تورات از آن جهت که حضرت یوسف (ع) از پیامبران قـوم یهـود اسـت و داسـتان زنـدگی اش علاوه بر قرآن در تورات نیز ذکر شده است ، برای جسـت وجـوی علـل راه یـابی تـرنج بـه تفاسیر مفسران مسلمان که احتمالا از منابع یهودیان شـبه جزیـرة عربسـتان نیـز بهـره بردهاند، باید منابع قدیمی تر این داستان، یعنی تورات و کتاب مقدس (١٣) را مطالعه کـرد.
قابل توجه آن است که نه تنها از ترنج ، بلکه از داستان مجلسی که زلیخا برپا می کند و در قرآن مجید آمده، در این فصول از تورات و کتاب مقـدس ذکـری به میان نیامده است .
با این حال در تفاسیر تورات نیز ذیل داستان حضرت یوسف ، نامی از ترنج برده نشده است .