چکیده:
کاربرد خیال در مباحث هستی شناسی و معرفت شناسی عرفان همواره مورد توجه اهل نظر در علوم فلسفی و شهودی بوده است؛ در این میان خیال در تحقق و تبیین بخش عظیمی از مکاشفات پیش روی عارف، نقش اساسی ایفا می کند. سهروردی و ملاصدرا در تبیین این مساله، خیال را به دو قسم متصل و منفصل تقسیم می کنند. خیال متصل یکی از قوای باطنی انسان و نگهدارنده صور خیالی است و خیال منفصل عالمی مستقل است که حد فاصل میان عالم عقل و عالم حس است. از نظر ملاصدرا نفس عارف با سلوک باطنی می تواند توسط خیال متصل با خیال منفصل ارتباط و اتحاد برقرار کرده، صور مثالی را که به خیال متصل تنزل کرده است مکاشفه کند. ثمره این مکاشفه، اتحاد نفس با مشهود خود و علم حضوری به آن است. اما سهروردی گرچه برغم ملاصدرا قوه خیال را مادی می داند و سنخیت میان این قوه با عالم مثال را نمی پذیرد، ولی چون مدرک اصلی صورت های مثالی را نفس می داند، پس تبیین سهروردی از چگونگی تحقق مکاشفه صوری، منطقی خواهد بود.
خلاصه ماشینی:
اما سهروردي گرچه برغم ملاصدرا قوه خيال را مادي ميداند و سنخيت ميان اين قوه با عالم مثال را نميپذيرد، ولي چون مدرِک اصلي صورتهای مثالي را نفس ميداند، پس تبيين سهروردی از چگونگی تحقق مکاشفه صوري، منطقی خواهد بود.
مقصود از مکاشفه صوري از نظر سهروردي سرّ آدمي از دنياي پست مادي به بالاترين جهان اسرار آميز اسماء و صفات الهي امتداد دارد، اين قابليت سبب ميشود باطن انسان به حقايق پنهاني عالم هستي راه يابد و آنها را با بصيرت دروني خود مشاهده کند و مظهر اسماء الهي گردد، به طوري که دائماً با لذت وصف ناشدني همراه باشد، (سهروردي،1375، ج4: 82).
شيخ اشراق در نحوه مشاهده صور خيالي توسط حس مشترک به عنوان مرجع حواس(همان: 213) بر اساس آنچه كه در پرتونامه آمده معتقد است، ارتباط نفس با عالم مثال به گونهاي است که صور مثالي در قوه خيال انسان ظهور مييابد و نفس عارف آن صور را که در آيينه حس مشترک نمايان گشته مشاهده ميکند (همان،ج3: 80).
حقايق عقلي از سوي نور الأنوار که مبداء عالم هستي است (همان،ج1: 465) بر انوار قاهره اشراق و توسط انوار اسفهبدي رؤيت و ادراک ميگردند (همان،ج2، حکمه الاشراق: 183) و همانطور که امور عقلي با ارتباط با عقل فعال و اشراق آن به عالم مثال، تنزل و تمثل مييابند وحي نيز اين چنين است؛ و چون در «التلويحات» آمده است که وحي بر اساس شدت اتصال نفس پيامبر(ص) به عقل فعال تحقق مييابد (همان،ج1: 95) پس نفس رسول اکرم(ص) به واسطه ارتباط با عالم عقل ميتواند وحي را که به صورت مثال و در آيينه قواي حسي ظهور يافته ببيند و بشنود و يا رايحه آن را استشمام کند.