چکیده:
اترک مهم ترین رودخانه خراسان شمالی و استان گلستان (گرگان پیشین) است. این رود در اصل شامل دو شاخه ی شمالی و جنوبی با نامهای سنبار و هرند بوده، که پس از پیوستن به هم نیز گاه سنبار و گاه هرند خوانده می شده، تا این که از سده هشتم هجری (١۴1 م) به نام نوپای اترک شهرت یافته است. اینک رود هرند پیشین اترک خوانده می شود و شاخه ی شمالی همچنان سنبار یا سومبار؛ پس از آنهم که دو رود به هم می پیوندند و مرز دو کشور ایران و ترکمنستان می شود، باز به اترک شهرت دارد و از سومبار نامی به میان نمی آید؛ در حالی که از سپیده دم تاریخ ایران تا اکنون سومبار پر آب تر و اصلی ترین شاخه اترک و بستر آن هم آبادتر از بستر هرند پیشین یا اترک کنونی بوده است. شاخه جنوبی یا اصلی اترک (هرند پیشین) عمدتآ از شرق شهر قوچان سرچشمه می گیرد و پس از عبور از حواشی شهرهای قوچان و شیروان و بجنورد و مراوه تپه، در محلی به نام چات به سومبار می پیوندد.
سومبار هم از کوههای شمال شوق شهرراز سرچشمه می گیود و اندکی بعد به طول حدود ۴٠ کیلومتو مرز دو کشور ایران و ترکمنستان را تشکیل می دهد و بعد وارد کشور ترکمنستان می شود، تا این که در محل چات به شاخه ی جنوبی می پیوندد، و هر دو رود با نام واحد اترک مرز ایران و ترکمنستان را تا نزدیکی دریای خزر یا آبسکون تشکیل می دهند. آنچه در پی آمده شرح پیشینه تاریخی این رود و نامهای اصلی و فرعی آن است.
خلاصه ماشینی:
"در تاریخ یمینی هم که ضمن وقایع سال ٣٩٦ هجری از رود سومبار به صورت سیبار (نیز سنبار و سیمبار در بعضی نسخه هایش ) نام برده شـده (ترجمـۀ جرفادقـانی، ١٣٥٧، ص ٢٨٣)، رود اصلی ولایت گرگـان را در یـک بیـت شـعر عربـی، در مـدح قـابوس بـن وشمگیر زیاری، هرندا خوانده است ، بدین صورت : عقته ارض الهند حتی حل من زهو هرندا به معنی: زمین هند او را از خود دور گردانید، و او آنجـا را از تکبـر تـرک کـرد و بـه هرند آمد (همان ، حاشیه ص ٥٦).
اما معلوم است که پس از تصرف ایران توسط مغولان و ضـعف سـلطۀ اعراب بر این مملکت ، خصوصا پس از برافتادن خلافت عباسی توسط هلاکوخان بن تولیبن چنگیز (در سال ٦٥٦ قمری)، ایرانیان نامهای بومی و پیشین جغرافیایی کشـور خـویش را، که تازیان عموما آنها را تغییر داده یا از نظر تلفظ دگرگون کرده بودند، دگربـاره بـه همـان صورتهای اصیل خود درآوردند، به عنوان مثال ، تازیان دو رود نامی آمودریا و سـیردریا را از پیش خود به جیحون و سیحون تغییر دادند، شهر آموی کنار آمودریا را هم آمل خواندنـد، و برای آنکه تفاوت آن با شهر نامی آمل طبرستان پیدا شود آمل کنار آمودریا را آمل شـط ، آمل مفازه و ...
چون این رود نیز مثل اتـرک بخشـی از مرز ایران و ترکمنستان را تشکیل میدهـد نـام آن در قـرارداد «آخـال » (میـان ایـران و اترک، سنبار، هرند (یک رود با سه نام ) مهدی سیدی فرخد چکیده اترک مهم ترین رودخانۀ خراسان شمالی و استان گلستان (گرگان پیشین ) است ."