چکیده:
روستای کنونی "خشت" در جانب شمالی دژ خدای آفرین "کلات" و به فاصله 7 کیلومتری شهر کلات، بر روی طاقدیسی سکو مانند و طبیعی و بر دامنه کوه "نیک کل" به ارتفاع 220 متر از ارتفاع سطح دریا واقع شده است. صعب العبور بودن این طاقدیس و تسلط و دید کافی به اکثر نقاط داخلی دژ از نظر دفاعی ارزش مضاعف داشته و به منزله قلعه ای نفوذ ناپذیر در داخل دژ کلات بوده است.
هر چند نام کلات و خشت به دلیل شرایط و ویژگی های منحصر به فرد خود و توجه ویژه "نادرشاه" به این منطقه، با نام نادرشاه پیوند خورده است، اما در بررسی های اولیه و سطحی شواهدی از قرون میانه و اوایل اسلام و حتی پیش از اسلام در این مکان قابل مشاهده شده است. اما اوج پیشرفت آن در زمان نادرشاه با احداث اقامتگاه، خانه های دلنشین، عمارت های سنگی، آجری و چوبی و... بوده است.
همچنین وجود آثار تاریخی شاخص و مهم در این منطقه از قبیل؛ آس بادها، حوض انبارها، برج و باروها، کانال های آب رسانی و ... نشان دهنده دانش و تکنولوژی، پیشرفت مردمان این دیار و همچنین سازگاری و بهره مندی حداکثری از امکانات طبیعی و خدادادی پیرامون خود بوده است.
در پایان می توان گفت؛ با توجه به جاذبه های مهم بی نظیر طبیعی و تاریخی در این منطقه و همچنین میراث های معنوی شاخص از جمله؛ مردم شناسی، آداب و رسوم سنتی و...، در صورت توجه جدی به ایجاد زیر ساخت های گردشگری و ایجاد موزه های روستایی و توجه به بوم گردی منطقه؛ سریعا می تواند به یکی از قطب های گردشگری استان و کشور تبدیل گردد.
خلاصه ماشینی:
"در زمان نادر شاه افشار (١١٥٣ ش ) در دژ کـلات و انتخـاب خشـت بـرای اسـتقرار، اقامت و احداث تاسیسات اقامتی در این مکان ، به همین نام بـوده ، امـا برخـی را عقیـده براین است که به علت وجود بناهای فراوان از دوره افشاریان در این منطقه که با مصـالح مختلف از جمله خشت ساخته شده بوده و انتقال مصالح این بناها از جمله خشـت هـای 3 بکار رفته در این بناها در دوران معاصر به این نام معروف گشته است .
و در ذهنیت عامه این فرضیه شکل گرفته است کـه تمـام یا بخش عمده سازه های معماری خشت در زمان افشاریه و به دستور نادرشاه ساخته شـده در حالی که بررسیهای باستان شناسی و محتوای برخی متون حاکی از این است که اکثـر ابنیـه و تأسیسات دفاعی خشت متعلق به گذشته های دورتر از عصر نادر بـوده اسـت کـه در اینجـا سعی میشود آثار تاریخی خشـت را کـه متـاثر و هـم زمـان بـا تـاریخ کـلات مـی باشـد، از قدیم ترین دوران توضیح داده شود: ١- برج و باروی خشت بر گرد دژ کلات کوه های مرتفعی همچـون دیـوار طبیعـی کشـیده شـده اسـت و در رخنه های موجود در آن دیواره های طبیعی نیز با دیوارهای سـنگی تـرمیم شـده ٨ و در جبهه شمالی دژ بر فراز کوه و بر کناره راههای خشت بـه «تـه ولایـت » (ترکمنسـتان ) و فضای مشرف بر دشت اتک بقایای آثار تاریخی فرهنگی؛ الف ـ برج و باروی خشت ، ب ـ قراول خانه باباقضات ، ج ـ پاسگاه خشت د ـ پستی خلف ه - نوبتی موجود است ."