چکیده:
تاریخ مدون نشان میدهد که از دوره یونان باستان دغدغه اصلی دانشمندان کشف اولین موجودی بود که پا به عرصه هستی نهاده است. ذهن محسوسنگر آن دوره، عناصری مادی همانند آب، آتش، هوا و مانند آن را در این جایگاه میدید. در دوره اسلامی فیلسوفان مشایی با استعانت از قواعد فلسفی، مانند قاعده الواحد و امکان اشرف به این نتیجه رسیدند که عقل، تنها گوهری است که به حکم این دو قاعده، شرایط لازم را برای این جایگاه دارد؛ زیرا واحد، بسیط و اشرف است. از طرفی عرفای مسلمان بر وجود منبسط و حقیقت محمدی تاکید کردند. این در حالی است که قرآن به اولین مخلوق تصریح نداشته و روایات هم با تعابیری چون عقل، نور، روح و قلم به اولین مخلوق اشاره دارند. بررسیها نشان میدهد که این تعابیر با آنچه حکما و عرفا بیان کردهاند مانعة الجمع و ناسازگار نیست، بلکه همه آنها جلوههای مختلف از یک چیز را نشان میدهند. همانگونه که از ذات بسیط احدیت، اسماء و صفات زیادی انتزاع میشوند، اولین جلوه او نیز چنین حالتی دارد. مقاله حاضر در صدد نشان دادن سازگاری دستآوردهای عقلی و منقولات دینی در مسئله صادر اول است.
خلاصه ماشینی:
حکما با تکیه بر قواعد فلسفی، همانند قاعده الواحد و امکان اشرف، عقل اول را به عنوان اولین مخلوق خداوند متعال معرفی کردهاند و امور دیگر مانند نفس و جسم را شایسته نخستین صادر ندانستهاند.
بدین ترتیب تمام مخلوقات در این دایره قرار میگیرند و نسبت همه آنها به خداوند که مرکز دایره هستی است یکسان خواهد بود(ابن عربی، بیتا: ج1، ص125) 52 .
جمع میان دیدگاه حکمای مشایی و فیض منبسط ملاصدرا در تلاش برای جمع میان این دیدگاه با نظر فلاسفه مشایی، بر این عقیده است که صادر نخست دارای دو اعتبار اجمال و تفصیل است و تفاوت آنها تنها در نحوه ادراک است نه در مدرک؛ بنابر این اگر نگرش ما به مجموعه هستی اجمالی باشد، در مییابیم که یک امر بسیط(وجود منبسط) از ذات حق صادر شده است، و اگر این نگرش تفصیلی باشد، حکم میکند که اشرف و اتم اجزای آن یعنی عقل اول، صادر اول است.
میرزا مهدی آشتیانی با اشاره به شیوه صدرالمتألهین در جمع میان عقل اول و فیض منبسط به عنوان صادر نخست، به اشکالی در این خصوص پاسخ میدهد.
اما صرف نظر از اعتقاد خاص حکمای مشایی و نیز بر مبنای حکمت متعالیه میتوان گفت که صادر نخست به هر نام که خوانده شود از این حیث مسلم است که عین تعلق و ربط به ذات حق است.
به همین خاطر حکما در تلاشند تا وجه جمعی برای این تعابیر بیابند که به آنها اشاره می شود: عقل: ملاصدرا معتقد است که بدون شک اشرف ممکنات عقل است، به همین جهت اقرب به خدا و اول صادر اوست(ملاصدرا، 1383: ج1، ص217).