چکیده:
از ﺷﮕﺮدﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ آن ﻣﺨﺎﻃﺐ را ﺑﻪ درﻳﺎﻓﺖ ﻧﺎﻣﺘﻌﺎرف از اﻣﻮر ﻋﺎدی ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ، آﻣﻴﺰش ﺣﻮاس ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ و ﻧﺴﺒﺖ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺣﺴﻲ ﺑﻪ ﺣﺲ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ. اﻳﻦ ﺷﻴﻮه ﻛﻪ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ «ﺣﺲآﻣﻴﺰی» ﻧﺎم دارد و ﻣﻌﺎدل اﺻﻄﻼح »ﺗﺮاﺳﻞ اﻟﺤﻮاس« در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ اﺳﺖ- ﺑﻪ ادﺑﻴﺎت اﻣﺮوزی ﻣﺨﺘﺺ ﻧﻴﺴﺖ و رﮔﻪﻫﺎﻳﻲ از ﻛﺎرﺑﺮد آن در آﺛﺎر دﻳﻨﻲ و ادﺑﻲ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﺎاﻳﻦﺣﺎل ﺧﻴﺎلاﻧﮕﻴﺰی ﻛﺎرﻛﺮدﻫﺎی ﻣﺠﺎزی ﺣﻮاس در ﺷﻌﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮ، ﺧﻄﺮﭘﺬﻳﺮی ﺑﻲوﻗﻔـــﻪ ﺷﺎﻋﺮان در ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻣﺘﻨﻮع اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﮔﺮ ﻳﺰ از ﺗﺼﻮﻳﺮﭘﺮدازیﻫﺎی ﺗﻜﺮاری و ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺮ ﻣﺴﻴﺮﻫﺎی ﻧﺎﻣﻜﺸﻮف در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺳﻮق داده اﺳﺖ. در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺮ آن ﻫﺴﺘﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ ﺑﻪ ﺷﻌﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﺮان و ﻋﺮاق ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻛﺎرﻛﺮدﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﺸﺘﺮک در ﺳﺮودهﻫﺎی ﺷﺎﻋﺮان اﻳﻦ دو ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه راﺑﻄﻪ ﻣﻌﻤﻮل ﻣﻴﺎن ﻧﺸﺎﻧﻪ و ﻣﺼﺪاق درﻫﻢ ﺑﺮﻳﺰد و در ﻋﺮﺻﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﺣﻮاس ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ، ﭼﺎﻟﺶ اﻳﺠﺎد ﺷﻮد، ﻛﺪام اﺳﺖ.
ﻧﺘﺎﻳﺞ اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﺷﻴﻮهﻫﺎی ﻧﻮﻳﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮﭘﺮدازیﻫﺎی ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ در ﺳﺮودهﻫﺎی ﺷﺎﻋﺮان اﻳﻦ دو ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺎ «اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺮ اﻧﮕﺎرهﻫﺎی ذﻫﻨﻲ» و «آﺷﻨﺎﻳﻲزداﻳﻲ از ﻛﺎرﻛﺮدﻫﺎی ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺣﻮاس»، ﺟﻠﻮهﻫﺎﻳﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ از ﻫﻨﺠﺎرﮔﺮﻳﺰی ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ را اراﺋﻪ ﻛﺮده است.
خلاصه ماشینی:
آنان در گزينش آميزه هاي حسي ، همچون بيشتر جنبه هاي شعر خويش ، تابع قاعده و اصلي از پيش تعيين شده نيستند و با گريز از هنجارهاي مرسـومي که بر نـظام خانوادگي حواس پنج گانه حکم فرماست ، زبان خود را برجستـه مي کنند؛ البته بايد توجه کرد برخي از شاعران امروز در سروده هاي خود «تا حدي از آرايه حس آميزي سود مي برند که گوش سليم خاص و عام از بسامد آن آزرده مي شود؛ به ويژه که کلمات مرکب مورد استعمال آنان در شعر معمولا بي معناست و هيچ تصويري را در ذهن آدمي تداعي نمي کند» (نکولعل آزاد،١٣٨٣: ٤٣)؛ بااين حال گاه اين آرايه ادبي «معناي وسيعي را افاده مي کند و چنان بر روح شنونده اثر مي گذارد که حتي از چند جمله تفسيري هم ، آن مقدار معنا اراده نمي گردد» (همان ).
افزون بر اين ، در نمونه هايي از شعر معاصر عراق نيز تصاويري را مشاهده مي کنيم که چگونگي تلفيق حس «بينايي » با حس «چشايي » در آن ها، به طرزي شگفت انگيز يادآور نمونه هاي ذکر شده از سروده هاي شاعران ايراني است بي آنکه بين آنان تأثير يا تأثري وجود داشته باشد؛ به عنوان مثال عبدالوهاب البياتي در پاره شعرهاي زير خالق تصاويري است که از آميزش اين دو حس با يکديگر فراهم آمده و به نوعي تداعي گر تصاوير شعر سپهري در اين حوزه است : أمامک البحر ومن ورائک العدو بالمرصاد/ والموت في کل مکان ضرب الحصار/ فلنشرب الليلة حتي يسقط الخمار/ في برکة النهار!
نگاهي به سروده هاي امروز شاعران ايران و عراق گوياي اين مطلب است که بسامد کاربرد حس آميزي در شعر آن ها در گونه هايي که از ترکيب حس «شنوايي » با حس «بينايي » به دست مي آيد، نسبت به ديگر گونه ها- که پيش ازاين ذکر کرديم - بسيار چشم گيرتر است .