چکیده:
توجه زیاد به صناعات بدیعی یکی از ویژگیهای سبک آذربایجانی است. دیوان خاقانی که نماینده تمام عیار این سبک است؛ علاوه بر اینکه در برگیرنده تمام خصوصیات آن است، دارای ویژگیهایی است که نشانگر سبک شخصی وی است. جناس، بهعنوان یکی از آرایشهای لفظی بدیعی، یکی از پر بسامدترین صناعات بدیعی بهکار رفته در قصاید اوست که از نشانههای توجه زیاد خاقانی به فرم شعر و شناخته شدن او بهعنوان یک شاعر فرمالیست است و میتواند یکی از ویژگیهای سبک شخصی او باشد. در این مقاله جناس در قصاید خاقانی با توجه به نقشش در تصویرگری و همراه بودنش با برخی آرایشهای کلامی به انواعی از قرار زیر تقسیم شده است:
1ـ جناس تصویرگر 2 ـ جناس تصویردار 3ـ جناس نقشآفرین در تصویرگری 4ـ جناس ملفوف 5ـ جناس تبعیت کننده از قاعده لف و نشر 6 ـ جناس تام با قاعده طرد و عکس 7-جناس تابع یا مزدوج.
خلاصه ماشینی:
در اين ميان، جناس يکي از آرايش هاي لفظي بديعي و از پربسامدترين صناعات بديعي به کاررفته در ديوان خاقاني است که از نشانه هاي توجه زياد او به فرم شعر و شناخته شدن او به عنوان يک شاعر فرماليسم است که شايد يکي از ويژگي هاي سبک شخصي او نيز باشد.
در مثال هاي زير مي توان تداعي را مشاهده کرد: آذيـــــن بـــــاغ دولـــــت و هـــــارون درگهـــــت از قصـــر قيصـــريه و قيصـــر نکـــوتر اســـت (همان : ٧٦) قصر، قيصر و قيصريه : جناس زائد و اشتقاق واضح است کلمه قصر باعث تداعي کلمات متجانس آن يعني قيصر و قيصريه شده است .
اگر اسناد مجازي را هم به انواع استعاره اضافه کنيم ، دايره شمول اين نوع بسيار وسيع خواهد بود؛ نمونه هاي زير از اين گروه اند: 206 جـــايي اســـت ضـــيمران ضـــمير مـــرا چمـــن کــــارواح قــــدس جــــز طــــرف آن چمــــن نينــــد (همان : ١٧٥) ضيمران و ضمير: جناس قلب و مذيل ، ضيمران ضمير: استعاره از اشعار است .
جناس هاي سازنده مجاز يا مجازي در اين نوع پايه هاي جناس يا کلمات متجانس مجازند، يا سازنده آن يا داراي معناي مجازي هستند مانند: خلافــت دار احمــد بــود و هــم احمــد نــدا کـــردش کـــه فـــاروق فريقينـــي و ذوالنـــورين فرقـــاني (همان :٤١٥) فاروق فريقين : مجاز (با علاقه صفت و موصوف ) از امام ناصرالدين باکويي از فقهاي شافعي است .
تفاوت اصلي آن هم با ديگر انواعي که ذکر شد، در همين است که در اين نوع ، نه ارکان جناس ، سازنده يک تصوير و نه هرکدام از پايه هاي جناس داراي تصوير مستقلي هستند؛ بلکه ارکان جناس فقط جزئي از يک تصوير هستند ويا به عبارت ديگر در تصوير آفريني دخيل اند.