چکیده:
ادﺑﯿﺎت اﺧﻼﻗﯽ ﯾﮑﯽ از زﻣﯿﻨﻪ ﻫﺎی ﻣﻬﻢ در ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﻏﻨﯽ و ﻧﯿﺰ آﺛﺎر ﻓﺮاوان و ﻣﺸﻬﻮری دارد. آﺛﺎر ﻧ ﺷﺘﻪ ﺷﺪه در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ، از ﻟﺤﺎظ زﻣﺎﻧﯽ و ﻣﮑﺎﻧﯽ، ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺴﺘﺮده و ﻣﺘﻨﻮع اﺳﺖ، و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در اﯾﺮان ﻓﺮاواﻧﯽ اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از آﺛﺎر ادﺑﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ. ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﮐﺜﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎ از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﺧﻼﻗﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻫﺴﺘﻨﺪ. زﯾﺮا ﻫﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﯿﻨﻪ ای ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎی اﺧﻼﻗﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه در آن ﻣﻨﻌﮑﺲ ﻣﯽ ﺷﻮد. از اﯾﻦ رو ﻣﺎ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ دﻗﯿﻖ اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎ، ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎی اﺧﻼﻗﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن آن را ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﻢ. ادﺑﯿﺎت اﺧﻼﻗﯽ ﺷﺎﻣﻞ " آﯾﯿﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن"، در اﯾﺮان ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﻮر اﺳﻼم ﻧﯿﺰ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از اﻫﻤﯿﺖ آن ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻧﺸﺪه، ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪن ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﺎی اﺳﻼﻣﯽ، ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ آن اﻓﺰاﯾﺶ ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ آﺛﺎر ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ زﯾﺎدی در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ. از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ اﯾﻦ آﺛﺎر ﺿﻤﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺬﯾﺮی از ﺷﺮاﯾﻂ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ دﯾﮕﺮی ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ. اﻣﺎ ﻋﻠﯽ رﻏﻢ ﺗﺪاﺧﻞ زﻣﯿﻨﻪ ﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ادﺑﯽ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ، اﯾﻦ آﺛﺎر ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ زﻣﯿﻨﻪ و ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺴﺘﻘﻞ در ﻋﺮﺻﻪ ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻄﺮح اﻧﺪ.
خلاصه ماشینی:
"نفس انسانی را چگونه خلقی اکتساب توان کرد که جملگی افعالی که به ارادت او ازو صادر شود جمیل و محمود بود، پس موضوع این علم ، نفس انسانی بود از آن جهت که ازو افعالی جمیل و محمود یا قبیح و مذموم صادر تواند شد به حسب ارادت او، و چون چنین بود اول باید که معلوم باشد که نفس انسانی چیست و غایت و کمال او در چیست و قوت های او کدام است ، که چون آن را استعمال بر وجهی کنند که باید، کمالی و سعادتی که مطلوب آنست حاصل آید.....
" ( غزالی طوسی، ١٣٨٠: ٥٩٨) از نظر صوفیه ، انسان باید همواره با هوای نفس و شهوت مبارزه کند و بر اساس این افکار، نهایت و مقصد اخلاق صوفیان این می باشد که تنها خداوند را بطلبند و لذت های دنیوی را ترک کنند و با نفس و شهوت خود مبارزه کنند و از طریق این اعمال به درک حقیقت نائل شوند.
و نجم الدین رازی شناخت دقیق امور و معرفت های عالی را نتیجه نور شرع می داند و عقل را در این وادی مقید به عقل می بیند ( نجم الدین رازی ، ١٣٨٠: ١١٧) اما غزالی معتقد است پرورش عقل همراه نور شریعت هرکس را به قدر قابلیت وی، قابل مدرکات غیبی در آنها می کند.
از نظر صوفیه ، انسان باید همواره با هوای نفس و شهوت مبارزه کند و بر اساس این افکار، نهایت و مقصد اخلاق صوفیان این می باشد که تنها خداوند را بطلبند و لذت های دنیوی را ترک کنند و با نفس و شهوت خود مبارزه کنند و از طریق این اعمال به درک حقیقت نائل شوند."