چکیده:
قدرتیابی سلجوقیان (429-552 ق) در ایران و عراق و ائتلاف نیروهای سیاسی مذهبی اهلسنت (سلطنت و خلافت)، موجب رشد نفوذ حدیثگرایان سنیمذهب شد. همچنین دراثر عملکرد واگرایانه برخی مراکز علمی عصر و تقابل رویکرد عقلگرایی شیعی و سنتگرایی اهلتسنن و... همگرایی شیعه و سنی با چالشهایی مواجه گردید. در این اوضاع متکلمان اهلتسنن در عرصه تقریب شیعه و سنی موضع انفعالی داشتند ولی متکلمان شیعه در این عرصه فعالتر شدند، زیرا منازعات فرقهای، ائتلاف نیروهای سیاسی مذهبی اهلسنت، عملکرد واگرایانهی مراکز آموزشی نظیر نظامیهها و... سبب گرایش کمتر اهلتسنن بهتقریب شده بود. درمقابل، متکلمان شیعه با علم به وضعیت شیعیان در بغداد و ری بهدلیل مجاورت با مراکز سیاسی مذهبی اهلتسنن، تضعیف پشتوانه سیاسی و کسب تجربه از حوادث تلخ منازعات فرقهای دریافتند که حفظ میراث شیعه با تقریب میسر است. البته در درون جوامع شیعی، تقابل مکتب متکلمان و محدثان، تندرویهای اسماعیلیه و جریان غلّو، نیز بحث تقریب را به چالش میکشید. این پژوهش درصدد است با روش توصیفی تحلیلی و برپایه منابع کتابخانهای، راهکارهای متکلمان شیعة امامی را درجهت تقریب، از طریق طرح مشترکات دینی، فقه مقارن، برگزاری کرسی درس مشترک، مناظره، پاسخگویی به شبهات و اتهامات علیه شیعه و آشکارساختن تفاوت شیعه امامی با سایر انشعابات تشیع و ... بررسی و تحلیل نماید.
خلاصه ماشینی:
تقریب مذاهب ، متکلمان ، شـیعه امـامی ، اهـل سـنت ، سلجوقیان مقدمه چالش های مذهبی از موضوعاتی است که تأثیر زیـادی بـر جامعـۀ مسـلمانان داشــته اسـت ، چنان که می توان ریشه هـای رکـود تمـدن اسـلامی را در تحـولات فرهنگـی حاصـل از ایـن چالش ها جستجو کرد.
در عصـر سـلجوقی رسالت متکلمان شیعی در صیانت ، اثبات و دفاع از عقاید شیعه امامیه اهمیت بیشـتری یافـت زیرا پس از یکصدوسیزده سال حاکمیت خاندان شیعه مذهب آل بویه ، حاکمیـت سیاسـی بـه دست خاندانی افتاد که با گرایش دینی شیعیان ناسازگار بود و توان نظامی خود را مصروف حمایت از نهادهای سیاسی مذهبی اهل سنت می کرد.
ولی در اواسط دوره سلجوقی بـا افـزایش قـدرت سـلاطین و واگرایی خلیفه و سلطان ، نظـام الملـک بـا حمایـت از اشـعری هـا و تأسـیس مـدارس نظامیـه (حسینی ، ١٣٨٠: ٦٨) و خلیفه با حمایت از حنابله (ابن کثیر، ١٤٠٧: ١٢ / ١٢٢)، بـه منازعـات فرقه ای رنگ و بوی سیاسی دادند که با خـونریزی همـراه گردیـد (ابـن جـوزی ، ١٤١٧: ١٦/ ١٨٣).
متکلمان شیعه در برابر این ائتلاف برای صیانت از مکتب اهـل بیـت ، (ع ) بـه نحـوی عمـل کردند تا از شدت خشونت های مذهبی کاسته شود.
چنان که شیخ طوسی خراسـان را کـه دارای حکومتی سنی مذهب و متعصب غزنوی بود، بـه مقصـد بغـداد تـرک کـرد (الأمـین ، ١٩٨٣: ١٦٢) و سال ها بعد در ابتدای عصر سلجوقی ، وقتی با آتش زدن خانه و کتابخانه اش به دست متعصبان مواجه شد، حوزة درس و بحث خود را به نجف انتقال داد و نجف خاستگاه حوزه علمیه شیعه گردید(ابن جوزی ، ١٤١٧: ١٧٣/٨).