چکیده:
در دوره ناصرالدین شاه مناسبات خارجی ایران به صورت چشمگیری توسعه یافت و متناسب با آن، امور خارجی از حیطه وظایف دربار و شخص صدراعظم، به وزارت امور خارجه منتقل شد،که 28 سال از تاسیس آن می گذشت. این تحول، با آغاز حکومت ناصرالدین شاه و صدارت امیرکبیر مصادف بود؛ صدراعظم مقتدری که خود، سابقه سال ها حضور موفق در هیات های سیاسی اعزامی به دیگر ممالک را در کارنامه داشت و به اهمیت تشکیلات امور خارجی کاملا واقف بود. اگرچه عمر کوتاه صدارت، فرصتی برای تحقق افکار بلند آن بزرگ مرد باقی نگذاشت، اما تربیت یافتگان و نهادی که او بنیان نهاد، میراث گرانقدری برای عرصه تشکیلات خارجی ایران بود. در مقاله حاضر بر پایه روش توصیفی ـ تحلیلی، ضمن معرفی وزرای امور خارجه در دوران سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، به بررسی شرایط و عملکرد دوران وزارت هریک از آنها می پردازیم. بر اساس نتایج تحقیق روشن شد که وزارت امور خارجه نیز مانند سایر ارکان دیوانی عصر قاجار، در میدان دو قطبی روس ـ انگلیس گرفتار بود و جدال سخت میرزا سعید خان و میرزا حسین خان بر سر منصب این وزارت، جز تباهی و ناکارآمدی سیاست خارجی ایران حاصلی در پی نداشت.
During the reign of Naser al-Din Shah، foreign relations of Iran were remarkably developed and as a result the issues of foreign affairs were no longer within the jurisdiction of the court and the Chancellor and were assigned to the Ministry of Foreign Affairs which had been established for 28 years. Such development coincided with the beginning of Naser al-Din Shah’s reign and Chancellorship of Amir Kabir، an authoritative chancellor who had not only been tasked with foreign affairs but also had years of remarkable experience in diplomatic missions to other countries and was well-informed about the importance of foreign affairs structures. Although his short term of chancellorship did not allow him to realize his lofty ideas and aspirations، he left a valuable legacy for the foreign affairs of Iran through laying the foundation and training professionals. Using a descriptive-analytical method، the present article، while introducing foreign ministers in Naser al-din Shan’s administration، gives accounts on performance and circumstances of their terms of office. The study found out that the then Ministry of Foreign Affairs، similar to other Qajar’s administrative structures، was stuck in Russia-Britain bipolarity and the fierce controversy between Mirza Saeed khan and Mirza Hossein Khan over the position of minister led to no result but decay and inefficiency of Iran’s foreign policy.
خلاصه ماشینی:
عواملي چند موجب شد که سازمان و کارکنان و وظايف اين وزارت خانه چنانکـه بايـد توسعه نيابد: درگيريها و کشمکش هاي داخلي و خارجي دوران قاجار پيش از ناصرالدين شـاه، مانند جنگ هاي ايران و روس و درگيريهاي به سلطنت رسيدن محمدشاه در صحنۀ داخلـي و بيکفايتي صدراعظم هايي نظير حاجي ميرزا آغاسي که به نوشتۀ توکلي (١٣٢٨ الف )، «خـود را بسيار عاقل و سياستمدار مي پنداشت و اختيار تمام کارهاي خارجي ايران را هم مثل ساير امور منحصر به خود کرد، چنان که تا اواخر صدارت او خارجيان تنهـا کسـي را کـه بـراي گذرانـدن کارهاي خود مرجع واقعي حساب مي کردند، شخص حاجي بود»، درحالي که وزارت امور خارجه ١.
در پژوهش حاضر، بـه معرفـي عهـدهداران منصـب خطيـر وزارت امـور خارجـه در دورٔە سلطنت ناصرالدين شاه پرداخته خواهد شـد و اينکـه «شـرايط دوران وزارت و عملکـرد وزراي امور خارجه دورٔە سلطنت ناصرالدين شاه چگونه بوده است ؟» چه اينکه شاه جوان قاجار از آغـاز، با وجود بي تجربگي، اين منصب را همراه با ملاحظات فراوان به رجال آن دوره سپرده بود.
عملکرد و اقدامات چشمگير هر يک از وزراي امـور خارجـه در دورٔە وزارت چـه بـوده است ؟ بحث اصلي در آغاز سلطنت ناصرالدين شاه و انتصاب اميرکبير به عنوان صدراعظم ، که خود تجربه هاي موفقي در مأموريت هاي محوله به خارج از کشور داشت ، به موازات اصلاحات در کليه شئون کشور به دست وي ، به سازمان وزارت امور خارجه نيز سر و صورتي داده شد (مهدوي، ١٣٤٥).