چکیده:
طراحان فرش در طول تاریخ با تاثیرپذیری از مذهب، سیاست، فرهنگ و سایر هنرهای رایج، نقوش زیبا و گاه منحصربه فردی را خلق و بافندگان چیره دست ایرانی نیز آن ها را ثبت کرده اند. سجاده های محرابی از مهم ترین طرح هایی هستند که با ورود اسلام همه گیر شدند. این گونه از فرش ها با الگوبرداری از طاق های ایرانی و در ابعادی کوچک برای اجرای فریضه دینی نماز طراحی و اجرا شدند.
اجرای نمازهای جماعت و عیدین باعث ابداع طرحی جدید با عنوان سجاده صف در هنر فرش بافی ایران شد. در این گونه از فرش ها ردیفی از طاق های محرابی در طول یا عرض فرش بافته می شود و هرکدام از آن ها جایگاه نمازگزاران را مشخص می کند. این طرح باگذشت زمان توسط مسلمانان سایر کشورهای اسلامی همچون ترکیه، هند و نواحی ترکستان شرقی اقتباس شد؛ با این تفاوت که بافندگان ساکن در این مناطق با توجه به فرهنگ و نقوش رایج، فرش هایی با طرح سجاده صف تولید کردند.
با توجه به اینکه اولین بار طاق و طاق نما در معماری عیلامی به کار گرفته شده و بعدها اشکانیان آن را احیا و گسترش دادند، همچنین اشاراتی که در برخی از سفرنامه ها به سجاده بافی در نواحی مختلف ایران شده است، شاید بتوان گفت سجاده صف اولین بار توسط هنرمندان ایرانی به کار گرفته شده است. هدف از اجرای این پژوهش معرفی نقش سجاده صف در هنر فرش بافی ایران و مهم ترین حوزه های فرش بافی جهان اسلام است. مهم ترین سوال پژوهش این است که از چه زمانی و در کدام کشور اسلامی این طرح ابداع شده است؟ همچنین علت بافت فرش های سجاده صف چه بوده است؟ روش تحقیق در این نوشتار به صورت توصیفی – تاریخی است و شیوه گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و اسنادی است.
بامطالعه اطلاعات و تصاویر محدودی که از فرش های مزین به نقش سجاده صف موجود است، می توان گفت اغلب آن ها در کشورهایی همچون ایران، هند، ترکیه عثمانی و نواحی ترکستان شرقی بافته شده اند. با توجه به عنصر مشترک طاق در تمامی آن ها و همچنین نمونه فرش های طرح شده در نگاره های ایرانی، احتمالا الگوی اصلی این نقش ریشه در ایران دارد و تفاوت ها منحصر به شیوه طراحی عناصر جزئی یا نوع بافت است. مهم ترین علت بافت این گونه از سجاده ها ایجاد نظم و وحدت در بین نمازگزاران بوده است.
Iranian artists and craftsmen have been interested in decorations for a long time. Geometric، animal and plant motifs and sometimes a line in various combinations adorned all or part of their handmade works. The art of carpet weaving hasn't been excluded. Carpet designers have created beautiful and sometimes unique designs by the influence of religion، politics، culture and other common arts during the course of history and the master weavers have also recorded it.
One of the most important applied designs in carpet-weaving art which became universal by the arrival of the Islam is the design of prayer rugs، the carpets with small dimensions that were designed and woven to perform the most important religious practices; saying prayers. Probably، performing congregational religious ceremonies including Congregational Prayers، Friday or Eid (Islamic Feast) prayers were enough to create a unique design in the art of carpet-weaving in Islamic Iran with the title of a Niche Prayer Rug (saff).
In these kinds of carpets، a row of altar arches is woven on the length or width of the carpet to determine the position of a single person who says prayers. This attractive design that can be a symbol of unity of the Islamic nations، has been gradually adapted by Muslims of other Islamic countries such as Turkey، India and Eastern Turkestan. Considering the culture and common decorative motifs of that area، the native weavers produced different and sometimes beautiful carpets that are rooted in original Iranian art.
This descriptive-analytic investigation is to study the history of the Niche Prayer Rug (saff) design in Iranian carpet-weaving art. Regarding the library based state of the research، it’s tried to introduce the reason of weaving these kinds of carpets and also the areas that produced them.
خلاصه ماشینی:
با توجه به اینکه اولین بار طاق و طاقنما در معماری عیلامی به کار گرفتهشده و بعدها اشکانیان آن را احیا و گسترش دادند [2]، با مشاهدۀ سجادههای صف میتوان گفت این طرح نیز همچون دیگر فرشهای محرابی ریشه در هنر معماری ایران دارد و با الگوبرداری از محراب یا رواقهای مساجد، مقابر و مدارس مذهبی طراحیشده است؛ با این تفاوت که این تزیین بر روی زمین و بهصورت افقی اجرا میشود.
مهمترین سؤال پژوهش این است که از چه زمانی و در کدام کشور اسلامی این طرح ابداعشده است؟ همچنین علت ساخت اینگونه از فرشهای سجادهای چه بوده است؟ در منابع مکتوب لاتین و فارسی اطلاعات و تصاویر محدودی از فرشهای مزین به نقش سجادۀ صف آمده است که اغلب آنها در کشورهایی همچون ایران، هند، ترکیۀ عثمانی و نواحی ترکستان شرقی بافتهشدهاند.
موزۀ آثار ترک و اسلام استانبول، قرن 13 و 14 م/ 6 و 7 ق (مأخذ تصویر: Berinstain & day, 1996, 61) با توجه به عناصر تزیینی مورداشاره، دو احتمال برای مکان بافت این سجاده میتوان در نظر گرفت: اول اینکه این فرش در نواحی شرقی ایران بافتهشده و به مسجد علاءالدین قونیه اهداشده است؛ زیرا هنگام به قدرت رسیدن اقوام سلجوقی، در اکثر مناطق ایران، بهخصوص نواحی شرقی، شهرهای مهمی به تولید فرش، ازجمله فرشهای سجادهای اشتغال داشتند.
(رجوع شود به تصویر صفحه) تصویر 11: سجادۀ صف با طرح محرابی قندیلی، شمال شرق آناتولی، موزۀ پارچۀ واشینگتن، نیمۀ اول قرن 15 م/ 9 ق (مأخذ تصویر: Milanesi, 1999, 67) اوشاک [21] یکی از مهمترین مناطق قالیبافی در آناتولی است که تأثیر هنرمندان ایرانی را در برخی از بافتههای بزرگ پارچۀ آنها میتوان مشاهده نمود.